Түүхэн товчоон: Пугу

Өндөр тэрэгтний (Токуз огузын) томоохон түрэг хэлт аймаг угсаа

Тус аймгийн нэрийг Bugu гэж Шлегель анх оноосныг Ф.Хирт зохиолдоо дурджээ. 1955 онд Ж.Хамильтон Пугу нэрийг Buqut\Buqu гэж үзсэн. Хотан гар бичмэлийн –bākū бол Түрэгийн Buqu юм гэж 1949 онд H.W.Bailey хэлжээ. В.Хеннингийн судалсан Согдын “Nāfnāmak” дурсгалд Bākū гэж гардаг гэнэ. Монгол улсаас 2009 онд илэрсэн “Пугу фу цзюнь (=Пугу фу-гийн эзэн) агсны бунхны бичээс хийгээд оршил” гэсэн утга үсгийн дурсгалд Пугу аймгийн язгууртан “И-ту-шо-е (乙突朔野), Алтан уул (Алтай уул)-ын хүмүүн. Тэлэгийн тусгай аймаг болой” гэж өгүүлсэн нь Пугу-г эртний сурвалжит аймаг болохыг илтгэж байна. Тэлэгийн Боку/Букут (僕固) аймгийн нэр Пугучжэнь голын нэрээс гаралтай, энд анх нутаглаж байсан, хожим Туул голын хойгуур, Теленгутээс дорно зүгт, Байыркугаас өрнө зүгт нутаглах болсон гэж Дин Цянь (1843-1919) үзжээ. Тэрээр Пугучжэнь голыг Ховог сайрын Ховог гол гэж оноосон. Иакинф Бичурин, Эдуард Шаванн нар Пугучжэнь голыг Эрчис, Хар Эрчис гэж оноодог. Л.А.Боровковагийн үзлээр Уцзе (*oγur\oγuz), Цзянькунь (*qyrqyŕ), Динлин (*tägräg) аймгууд тэднийг Усунь аймгаас тусгаарлах Бор-хорын нурууны умард этгээдэд, Зостын элсний баруунд Их нууруудын хотгорт нутаглана гэж бичсэн. Түүний боловсруулж, номондоо хавсаргасан зурагт Динлин аймгийг Зүүнгарын Алатау уулын ар этгээд, Эмил-Тарвагатайд нутаглаж байснаар үзүүлдэг. Ц.Цэрэндоржийн орчуулсан “Пугу фу цзюнь (=Пугу фу-гийн эзэн) агсны бунхны бичээс хийгээд оршил” бичгийн дурсгалын мэдээ болон Н.Бичурин, Дин Цянь, Э.Шаванн, Л.А.Боровкова нарын судалгаа Пугу аймгийн дээдэс Динлинд багтаж Алтайгаас Алаколь нуур, Алатау уул хүртэлх бүс нутагт сууж байсныг гэрчилж байна.

Монгол оронд нутаглаж байсан түрэг хэлт аймгуудаас хамгийн хойд захад суудаг нь Пугу гэж сурвалжид өгүүлсэн. Пугу аймаг нэг түм шахуу цэрэг, 3 түмээд хүнтэй, Доланьгэ аймгийн зүүн талд, Юлин уулын өвөрт нутагладаг гэж сурвалжид дурджээ. 647 онд Тан улс тэдний нутагт дансны Цзиньвэй тойрог байгуулсан. Харин Пугу аймгийн тэргүүн, Цзиньвэй чжоугийн дуду Итушое-гийн бунхан Монгол улсын Төв аймгийн Заамар сумын төвөөс өмнө зүгт 22 км-т, Туул голын зүүн хөвөөнд, Хэрмэн дэнж балгаснаас хойт зүгт 4 км зайд, Төмст уулын зүүн тал, Агит уулын баруун биед оршдог.
Пугу-г эртний сурвалжит аймаг, токуз огузууд дотроо нэлээд хүндтэй, нөлөөтэй аймаг байжээ. Тан улсын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. 840 онд Уйгур улс мөхсөний дараа нэг хэсэг Монгол оронд нутаглаж байсан токуз огузуудыг чухам Пугу аймаг манлайлж Бешбалыкийн зүг нүүсэн юм. Тэнгэр уулын ар бэлд нүүж очсон Пугу аймгийн язгууртан Пугу Цзюнь (Буку Чин) 866 оны 11-р сараас өмнө Тэнгэр уулын өмнөд этгээдийг ноёрхож байсан Түвэдийн язгууртан Шан Кун-жэ-тай байлдаж ялаад мөн 840 онд Кучад нүүж ирсэн Пан тегиний үндэслэн уйгурын Кучарын вант улсыг эзлэн авчээ. Тэд л Турфаны Уйгур улсыг үндэслэн байгуулжээ. Тэднийг араб зүгийн сурвалжуудад Тугузгуз гэж нэрлэдэг. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Сүй улсын судар (хятад хэлээр)
Тан улсын хуучин, шинэ судрууд (хятад хэлээр)
Күлтегин, Билгэ хаан, Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөний бичиг
Сэлэнгэ (Могойн Шинэ ус), Тариат (Тэрх), Тэсийн бичээс
Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М-Л., 1950
Mackerras C. The Uighur Empire. According to the T'ang Dynastic Histories. (A Study in Sino-Uighur Relations 744-840). Canberra, ANUPress, 1972
Сүхбаатар Г. Монголын түүхийн дээж бичиг. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1992
Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтнүүд ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). УБ., 2009
Батсүрэн Б. Гучин түрэг (Otuz Türk\Otuz Türük)-ийн асуудалд – Эртний Түрэгийн түүх, соёл. УБ., 2015. тал. 71-101

Түүхэн товчоон: Пугу

Ашигласан ном зохиол

Сэтгэгдэл (0)

ШИНЭ МЭДЭЭ

Түүхэн товчоон: Пугу

Ашигласан ном зохиол

Сэтгэгдэл (0)

Санал болгох

ШИНЭ МЭДЭЭ