Түүхэн товчоон: Аваргын балгас

Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг Рашаан дэрсний ухаа хэмээх толгодын дунд орших эртний нэгэн хотын туурь.

1950-иад онд эрдэмтэн Х.Пэрлээ уг туурийг Чингис хааны их орд “Ауруг орд” мөн хэмээн тогтоож 1961-1976 онуудад хэд хэдэн удаа судалгаа хийжээ. Хожим 1992 онд Монгол-Японы хамтарсан “Гурван гол” төслийн хүрээнд дэвсгэр зургийг үйлдэн хэд хэдэн цэгт геофизикийн судалгаа явуулсан байна. Улмаар 2001 оноос Монгол-Японы хамтарсан “Шинэ зуун” төслийн хээрийн шинжилгээний анги нарийвчилсан малтлага судалгааны ажлыг байгалийн шинжлэх ухааны олон талын судалгааны үр дүнтэй нэгтгэн гүйцэтгэж энэ хот нь орд өргөө, газар тариалан, төмрийн дархан, агуулах болон бусад жижиг үйлдвэрлэлийн газруудтай байсныг тогтоосон юм.
     Аваргын балгас буюу Чингис хааны “Ауруг орд”-ын туурь нь Хэрлэнгийн Хөдөө арлын бүс нутагт хадгалагдаж буй Монголын эзэнт гүрний үеийн хамгийн чухал археологийн дурсгалуудын гол төлөөлөл болно. Түүхэн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгдсэн баримтаас үзвэл Чингис хаан улирлын шинжтэй дөрвөн ордтой байжээ. Ордууд нь эхэн үедээ цаг улирлын байдал, малын бэлчээр даган нүүдэллэж байсан ба сүүлдээ суурьшин хот хүрээ болон өргөжсөн байна. Эдгээрээс энэхүү “Ауруг орд” нь хамгийн хүндтэй гол орд байсан бөгөөд Хэрлэнгийн Хөдөө аралд байрлаж үйл хэргийг нь Бөртэ хатан эрхлэн явуулдаг байжээ.
     Археологийн малтлага судалгааны үр дүнд энэхүү хотын туурийг XII-XIV зууны үед холбогдох Чингис хааны “Их орд”, Монголын эзэнт гүрний эхэн үеийн улс төр, эдийн засгийн төв, хожим нь онгон шүтээний хамгийн хүндтэй газар байсныг тогтоосон байна. (Н.Батболд)

Ашигласан ном зохиол

• Майдар Д. Каменная колонна из Аваргын балгас. // Археологийн судлал (Монголын эртний түүх, соёлын зарим асуудал). УБ., 1972. т.V, f.11, тал 151-156. 
• Пэрлээ Х. Некоторые вопросы истории кочевой цивилизации древних монголов. УБ., 1978. 
• A report on the joint investigation under the Mongolian and Japanese Gol” project. /1991-1993/’, Mongolian Academy of Sciences and The Yomiuri Shimbun, Japan.
• Хэнтий аймгийн өв соёлын дээжис. УБ., 2016.
• Эрдэнэ-Очир Н. Монгол орны түүх, археологи, байгалийн дурсгалын аялал жуулчлалын маршрут. УБ., 2015.