Д.Батбаатар:Нөгөө алдартай С зөвшөөрлийн бичиг 15 сая төгрөгт хүрчээ, Х.Нямбаатар сайдаа

Улс хоорондын тээвэр, байнгын ачаа тээврийн тендер будилаантай, хууль бус үйлдэл их гарч байгаа талаар хэдхэн хоногийн өмнө зөвлөх инженер Д.Батбаатар мэдээлэл хийсэн билээ. Тэгвэл тэрбээр өчигдөр нэг ноцтой мэдээлэл дэлгэжээ. Тодруулбал, АТҮТ-өөс нүүрс тээврийн жолооч нарт олгодог С зөвшөөрөл 1 ширхэг нь 15 саяд хүрсэн байгаа талаар мэдээлэл өгөв. Ер нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрт Цагаанхаданд тээвэрчдийн нөхцөл байдал ямар байгаа талаар ярилцлаа.

-Та Цагаанхаданд ажиллаад ирлээ гэсэн. Тэнд нөхцөл байдал ямар байна. Тээвэрлэлт хэвийн явагдаж байна уу?

-Ойрын үед хил боомтоор ажиллаад тээвэрчид маань хариуцах эзэнгүй зуугуул мал шиг болсныг мэдсэн юм. Хэн дуртай сараачиж бичиж, нулимж, дэвсэлж бгааг харсаар байж дуугүй байж чадахгүй болохоор хэвлэлийн бага хурал хийж анхааруулахыг оролдлоо. Эрх баригчид ойлгуулах гэж олон удаа оролдлоо бүтэхгүй юм байна. Сахил хүртээд шал дордов гэж үг байдаг даа шинэчлэгдэнэ гоё болгоно авлигатай тэмцэнэ гэсэн хаана байна.

Би 11 сард нүүрсний хулгай гээд попроод эхлэхэд нэг зүйлийг тод хэлсэн "Нэг бүлэглэл нөгөө бүлэглэлээр солигдож байна шүү" гэж хэлсэн үнэн байна. "Эрдэнэс тавантолгойд" "Таван толгой" ХК-д Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилсон, 6 шаттай сонголт хийж боловсон хүчнээ авсан гэсэн яасан зүгээр л авлигачдын 2 дугаар ээлж хоолондоо орсон байна. Одоо шинэ бүлэглэлээс айгаад дуугарах хүн байхгүй дээ. С зөвшөөрөл хэлэлцээрээ бол БНХАУ-ын өмчлөл байдаг. Нөгөө алдартай С зөвшөөрлийн бичиг 1 ширхэг нь 15 сая төгрөгт хүрлээ, одоо болно Нямбаатар сайдаа. Үүнийг анхаарч үзнэ үү.

-Нүүрс тээвэрлэлтийг хууль дүрэм журмынх нь дагуу явуулахгүй, зүгээр нэг мөнгө олж ашиг харах гэсэн бүлэглэлийн хийдэг ажил болжээ гэх. Боомтын захиргаа хэр ажиллаж байгаа вэ?

-Тээврийн салбар дүрэм журмаараа явахгүй самрагдаад дууслаа.  Дэлхий нийт дээр боомтын захиргаа гэдэг бол тухайн боомтоор гарч байгаа тээврийн хэрэгслүүдийг шалгаж, зохицуулах ёстой. Ковидын үед Боомтын захиргаа нь юм юмруу үсчиж орж сүйтгэсэн. Боомтын захиргаа өдөрт хэдэн машин хилээр гаргах уу гэдгээ яриад нэг машиныг хэдэн минутад гаргахыг тооцоолж үздэг байх. Тээврийн салбарт тус тусдаа юмаа мэдэж зохион байгуулах ёстой байтал Сангийн сайд бүхнийг мэднэ гэж хэзээ ч байхгүй. Цаад утга нь тээвэрлэлтээс орж ирэх орлогыг өөртөө шингээхийг л оролдож байна гэж хардаж байна. Төрийн байгуулалтын зохицуулалт ч маш муу байгаа ч харуулж байна даа.

-Нүүрс тээвэрлэлтийн машины тоо хэтэрсэн, хилээр оруулж ирсэн шинэ машинууд нь хэзээ яаж тээвэрт явах нь тодорхойгүй байна гэлээ?

-Сая очиход Цагаанхаданд ганц ч тээвэрлэлтэд ороогүй 600 гаруй цоо шинэ машин байна. Тэдгээр машин эзнээ олсон уу, эсвэл олоогүй юу. Хэзээ тээвэрлэлтэд гарах нь тодорхойгүй. Хэн нэгэнд авлига өгчихөөд явах гээд байгаа юм боловуу. Хилээр ороод ирсэн гаалийн татвараа төлчихсөн. Хэрэгцээ бол аль хэзээний хангагдсан байхад хэрэгцээнээс илүү машин байна гэдэгт хардлага төрөөд байгаа. Тэгэхээр тодорхой бодлого хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед нүүрс тээвэрлэлтийн компаниуд ар өврийн хаалга ашиглаж тендер аваад байна гэсэн мэдээлэл бий. Яг дүрэм журмаараа тендер авч чадаж байгаа компани аж ахуйн нэгж бий юу?

-Одоо энэ тендерийн асуудлыг болиулах хэрэгтэй. Тендер нэрийн ард том дарга нарын эрх ашиг л явж байгаа нь үнэн. Худалдан авах ажиллагааны газар нь тендер зарлачихсан. Гэтэл тендерээ үнэлдэг журам байхгүй, хэн яаж шалгаруулаад байгаа нь тодорхой бус. Худалдан авах ажиллагааны газар тендер хариуцдаг байгууллага биш, гэтэл гэрээ хийгээд яваад байх юм. Хийсэн гэрээ нь тээврийн гэрээ мөн гэж хэн үзэх юм. Тийм учраас байрыг нь солих хэрэгтэй.

-Нүүрсний гэх хэрэгт холбогдсон гишүүд болон холбогдох албаныханы хэрэг хэрхэн яаж шийдэгдэх бол?

-Яаж шийдэхийг нь хуулийн байгууллага мэднэ. Анхнаас нь би хэлж байсан. Тээвэрчид нүүрс хулгай хийж чаддаггүй юм, ачсан нүүрсийг нэг цэгээс нөгөө цэгт хүргэж өгч байгаа. Түүнээс нэг компанийн захирал, жолооч нүүрс хулгай хийгээд хил гаргаад явах биш. Уурхай дээрээс падаантай гаргаад Цагаанхадан дээр буулгаж байгаа. Тэндээс нь цааш гаалийнхан хянаад гаргаж байгаа. Тэгэхээр энийг хийж чадах хүн том хүн байгаа. Компаниудыг шалгаад юу гарах вэ дээ. Байгаа онохгүй буудаад байгаа юм. Зохион байгуулалтаа маш сайн зөв хийх юм бол авлига гарахгүй дээ.

-АТҮТ-ийнхөн өөрсдөө авлигад идэгдсэн хүмүүс байдаг гэх?

-АТҮТ авлигын хэрэгт холбогдсон юм шиг байна билээ. Тийм учраас нөгөөдүүл чинь дуугарч чадахгүй шүү дээ. Үүн дээр нь Уул уурхайн яамныхан тоглоод байна уу гэж харж байгаа. Хуультай улс орон бол хуулиараа явах хэрэгтэй. Зам тээврийн яам нь ч яагаад дуугарахгүй байгаа талаар гайхаж байна. Хуулиар хүлээсэн үүрэг нь бий.

-Зам тээврийн яаманд та зөвлөхөөр ороод энэ хууль бус тээвэр, тээвэрлэлтийн асуудлыг нь зохицуулаад өгч болдоггүй юмуу?

-Би тээвэр зохицуулалтын ажлаар 25 жил ажилласан. Яг энэ олон улсын нүүрс тээвэрлэлтийг анх явуулахад нь би мэргэжилтэн байсан. Маш сайн мэднэ. Цалин авахгүйгээр орон тооны бус зөвлөхөөр орж ажиллая гэж санал тавьсан. Авдаггүй юм, яагаад авахгүй байгаа учир шалтгааныг бол мэдэхгүй шүү дээ. Магадгүй намтай холбож ойлгоод байх шиг. Би намын гишүүнчлэлээс татгалзаад олон жил болж байна. Би хувийн компанитай гэхдээ тээвэрлэлтийн компани биш. Тээврийн чиглэлээр судалгаа хийдэг. Уг нь мэргэжлийн хүмүүсээр ажлыг нь хийлгэх ёстой байгаа юм.

-Монгол Улсад тээврийн хэрэгсэлд мөрдөгдөж байгаа ямар стандарт байдаг вэ?

-Тээврийн хэрэгслийн хоёрхон стандарт байдаг. 62, 78 гээд хүнд даацын стандартыг Монголд нүүрс тээвэрлэлт бусад тээвэрлэлтүүдийг явуулахын тулд тусгай зориулалтын замаар явдаг.  Давхар чиргүүлтэй тээврийн хэрэгсэл гэсэн ойлголт Монголд л байдаг. Түүнээс дэлхийд ийм ойлголт нүүрс тээвэрлэлт дээр байхгүй. Монголд давхар чиргүүлтэй ганцхан машин бий. Тендер нь өөрөө байхгүй машиныг зарлаад хууль бусаар өөрсдөө ороод явчихаж байгаа юм. Тээврийн салбарыг мэргэжлийн хүмүүс удирддаг болохоос Сангийн яамныхан удирдаад явах ямар ч боломжгүй гэдгийг дахин хэлье.

-Өнөөдрийн байдлаар улс хоорондод ачаа тээврийн үйл ажиллагаа явуулдаг хэдэн компани байдаг вэ?

-Ачаа тээврийн 490 компани бий. Түүнээс тээврийн хэрэгсэл нь одоогоор 29507 байгаа. Үүний 22431 нь Тавантолгой чиглэлд явдаг. Хамгийн гол нь нүүрс тээвэрлэлийн хэмжээгээ гаргаж ирж үнээ тогтоох ёстой. Надад хардах эрх бий. Одоо Эрдэнэс тавантолгой компани Ерөнхий гэрээ гээд нэг юм байгуулчихсан. Тээвэрлэлтийн гэрээ мөн эсэхийг яаж мэдэх юм бэ. Ерөнхий гэдгийн ард юу ч байгаа юм билээ. Анх нүүрс тээвэрлэлт 100 машинаар эхэлж байсан бол өнөөдөр машины тоо нэмэгдэж автоматаар 29 мянгад хүрсэн байна. Олон тооны машин уралдуулж нүүрс ачуулахаар алалцуулж байна гэдэг нөгөө талдаа авлигыг бий болгож байна. Хэн эрх мэдэлтэй байна тэнд машинаа явуулж чадаж байна. Машинаа явуулж байгаа үндэслэл нь юу бэ гэвэл тонн нүүрс 500 юань байгаа. Цагаан хаднаас цаашаа 1 машин 130 тонн нүүрстэй явдаг. Ингээд явахаар ганцхан тээвэрлэлтээр 32 сая төгрөгтэй болно. Ийм байхад бүх тээврийн компаниудыг буруутгах ёсгүй. Яагаад гэвэл ашгийн төлөөх байгууллага. Нэг машины үнэ 350 сая. Нэг рейсэнд 32 сая төгрөг олохын тулд бүгд уралдана. Хэн дарга, эрх мэдэлтэй байна хэн цэрэг байна хамаа байхгүй ээ, тэнд бүх юмаа нааж явуулна. Нэг рейсэндээ 32 сая төгрөг олж байгаа компани, хувь хүн нэг хүнд авлигаар 3 сая төгрөг өгчихөд асуудал байхгүй шүү дээ. Ийм авлигын ард том найдвартай ар байгаа. Үүнийг хууль хяналтын байгууллага шалгах ёстой. Нөгөөтэйгүүр тээврийн бодлого огт байхгүй байгаа нь даанч харамсалтай.