Түүхэн товчоон: Ногооннуурын хүн чулуу

Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутаг дахь Уйгурын үед холбогдох хүн чулуун хөшөө

Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын төвд хоёр хүн чулуу байдаг бөгөөд тэдгээрийг сумын төвөөс урагш орших Ямаат Улаан орчмоос авч ирсэн гэдэг. 
Нэг дэх хүн чулууг нь цайвар саарал өнгийн боржингоор босоо хүний дүрс оруулан урласан. Өргөн нүүртэй, урт шувтан эрүүтэй. Хоёр чихэвчийг нь дээш сөхсөн дугариг малгай өмссөн, жирэвгэр хөмсөгтэй, хөмсгийн уулзвараас урт шулуун хамрын зураасыг нэг үргэлж гүвгэрээр дүрсэлжээ. Нүд нь нэлээд том, зууван хэлбэртэй бөгөөд дунд нь аньсага гаргажээ. Сахалгүй, хонхор зураасаар жижигхэн ам дүрсэлсэн байна. Хөмсгийн хоёр үзүүрээс чихэн дээгүүр дугуйран үргэлжилсэн зураас гаргасан нь үсний захыг харуулсан бололтой. Чихийг хоёр үзүүр нь дотогш эргэсэн тал дугуй хэлбэрээр товойлгон дүрсэлж бөөрөнхий унжлага онгин сэнжтэй ээмэг зүүлгэжээ. Цээжинд хувцасны зах заам гаргаагүй бөгөөд хоёр гараа тохойгоор нугалан гэдэсний өмнө шулуун хүзүүтэй тэгш ёроолтой цүндгэр ваарыг хоёр бөөрнөөс нь дөмнөн барьжээ. Ваар барьсан хоёр гарын таван хурууг тодорхой гаргасан агаад баруун гарын бугуйнаас дээхнэ ханцуйн хязгаар бололтой хөндлөн зураас бий. Ханцуй нь бугуй орчмоор бариу, харин тохойн орчимд нэлээд өргөсч хүлхийснээр дүрсэлжээ. Бүс болон зэвсэг зүүлт байхгүй. Хүн чулууны өвөр, хоёр хажууг нэлээд сайн засаж янзлаад ар талыг төдий л сайн засаж янзлаагүй байна. 
    Хоёр дахь хүн чулууг улбар шар өнгийн боржингоор босоо хүний дүрс гарган хийжээ. Хүн чулуу ерөнхийдөө бүтэн боловч нүүрэн тал нь гадуураа энд тэндээ сэвтэж холтроод зарим дүрслэл нь тодорхойгүй болжээ. Толгойд нь хавтгай оройтой, урдаас нь харахад бортого хэлбэртэй малгай өмсгөжээ. Өргөн дугариг царайтай, шувтандуу урт эрүүтэй. Хоёр нүдийг зууван хэлбэртэйгээр нэлээд ойрхон дүрсэлжээ. Нүдний доод зовхиноос хамрын зураас үргэлжилжээ. Хонхор зураасаар жижигхэн ам, тал дугуй хэлбэртэй чих дүрсэлсэн нь мэдэгднэ. Цээжинд нь доош унжсан хоёр хөх гаргасан нь эмэгтэй хүний дүрс болохыг гэрчилнэ. Хоёр гараа тохойгоор нугалан цээжний өмнө ямар нэгэн сав барьж байсан бололтой бөгөөд чулууны гадарга гэмтсэнээс уг савын хэлбэр, гарын хуруу мэдэгдэхгүй болжээ. 
    Энэ хоёр хөшөөний хийц дүрслэлийг ажиглахад эхнийх нь эрэгтэй, хоёр дахь нь эмэгтэй хүн болох нь тодорхой мэдэгдэх ба харин VI-VIII зууны түрэгийн хүн чулууны сонгодог хэлбэрээс нэлээд өөр байдалтай юм. Ийм хэлбэрийн хүн чулуу ОХУ-ын Тува зэрэг нутгаас олдож байсан бөгөөд судлаачид IX-X зууны үед хамааруулан үздэг. (Ч.Амартүвшин)

Ашигласан ном зохиол

Кубарев В.Д, Цэвээндорж. Д. Новые каменные изваяния Монгольского Алтая // Известия лаборатории археологии. №1. Горно-Алтайск, 1995,стр. 149-163.

Төрбат Ц., Баяр Д., Цэвээндорж Д., Баттулга Ц., Баярхүү Н., Идэрхангай Т., Жискар П-Х. Монгол Алтайн археологийн дурсгалууд-I. Баян-Өлгий аймаг. УБ., 2009.