М.Энхсайхан: Эдийн засгийн хөгжлийн суурь нь эрх чөлөө байх ёстой

-Дөнгөж сая АН-ын дарга асан С.Эрдэнэ Лу.Гантөмөр даргад албан ёсоор намынхаа тамгыг гардуулан өгч, хамтарч ажиллана гэж мэдэгдлээ. Үнэхээр бүх асуудалд ингээд цэг тавьчихав уу. Яг баталгаатай юу. Өмнө нь гарсан шиг зүйл болохгүй гэдэгт иргэд, дэмжигчид итгэж болох уу?

-Ардчилсан намд болж байгаа үйл явдлыг хөндлөнгөөс харахад зөрчил, тэмцэл юм шиг харагдаж байгаа.

Ганц эрх мэдэл ч биш, ямар бодлоготой байх вэ гэдэг бодлогын төлөөх тэмцэл явагдаж байгаа. Аливаа зөрчил тэмцэл бол өөрөө хөгжлийн мотор. Хэрвээ зөрчил, тэмцэл байхгүй бол хөгжил байхгүй. Тиймээс Ардчилсан намд болж байгаа үйл явдлыг хөнгөн харах хэрэгтэй. Хөгжлийн мотор гэж харах хэрэгтэй. Хэн нэгэн хүн хүрч ирээд гоё бодлого зохиогоод хэлчихгүй. Хэн нэгэн хүрч ирээд эрх мэдлийг хуваарилаад өгчихгүй. Тиймээс бэлэн жор биднээс шаардах хэрэггүй. Улс орон ямар нөхцөлтэй байна вэ, гадаад нөхцөл яаж өөрчлөгдөв, бид юу хийх ёстой вэ гэсэн олон санааг оюун ухаанаа уралдуулан байж дундаас нь гаргах ёстой. Та энэ бодлогыг тодруулах гэж ийн асууж байгаа бол шуудхан хариулахад эрт байна гэж хэлэх гээд байна л даа. Хамгийн гол нь зөрчил тэмцэл бол хөгжлийн мотор гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй.

-Намуудыг бодлогын нам байх шаардлагыг сүүлийн үед тавьж байгаа. Ардчилсан нам бодлогын нам болж төлөвшихийн тулд эхний ээлжинд яах ёстой вэ?

-Ер нь улс төрийн намууд өөр хоорондоо бодлогоор өрсөлдөх нь чухал. Түүнээс хамаарч Монгол Улсын ирээдүй ямар байх вэ гэдэг нь харагдана. Тиймээс ганц Ардчилсан нам гэлтгүй бүх нам бодлого гаргаж, тэрхүү бодлогын зөрүүгээрээ маргалдаж, түүний зөв бурууг шийдэж явах нь өөрөө ардчилал. Тиймээс Ардчилсан нам сөрөг хүчин болж байгаагийнхаа хувьд, өөрийнхөө бодлогыг цэгцлэхийн тулд хүмүүсийг нэгтгэж, үзэл бодлыг нь уралдуулж өөрийн бодлогоо томьёолно шүү дээ.

Тэгж байж эрх баригчид өөрсдөө өрсөлдөөн дунд оюун санаа нь дайчлагдаж, хүчирхэг болох ёстой. Хэн эрх барьж байна, хэн сөрөг хүчин байна гэдэг нь асуудал биш. Хамгийн гол нь оюун санаа, бодлого өрсөлддөг байх нь маш чухал. Үүний төлөө байна.

-Монголын эдийн засгийн өнөөгийн байдлыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Эдийн засгийн байдал хүнд байгаа шүү дээ. Ганц Монголд ч биш дэлхий даяар хүнд байгаа. Дайн тулаантай байгаа. Тиймээс яаралтай санаа зовж бид өөрсдөө бодлогоо зөв болгох шаардлага байгаа юм. Ер нь ч геополитикийн нөхцөл байдлууд хурцадмал, Монголын хувьд урд хойд хөрш амаргүй энэ нөхцөл байдалд яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагатай байгаа. Үүнийг түших гол салбар нь хувийн хэвшил. Хувийн хэвшилдээ итгэ. Хувийн хэвшлээ түш. Ийм л арга замаар бид амьдралаа дээшлүүлнэ.

-Төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжүүдийг хувьчлах ёстой гэдэг асуудал яригддаг. Үүнийг зөв хувьчлахын тулд яах ёстой вэ?

-Ардчилсан нийгэм өөрөө төр, хувийн хэвшлээс бүрдэнэ. Төр, хувийн хэвшлийн тэнцвэр алдагдахад, жишээлбэл,төрийн оролцоо хэт ихэсвэл хувийн хэвшил хумигдана. Хувийн хэвшилд орон зай байхгүй болно. Тэр хэмжээгээр нийгэм өөрөө хохирч үлдэнэ. Тиймээс төрийн оролцоог аль болох зохистой байлгах хэрэгтэй. Төрийн оролцоо 50, 80 хувь болчихсон байгаа гэсэн тоо баримт бий.

Төр, хэвшлийн тэнцвэр яагаад зохистой байхыг шаардах ёстой вэ гэхээр, хаана төрийн өмч байна, тэнд хулгай, авлига нүүрлэж байдаг. Хамгийн итгэж болох газар бол хувийн хэвшил. Тиймээс төр, хувийн хэвшлийн тэнцвэрийг зохистой байлгахын тулд хувийн хэвшилдээ анхаарал хандуулах ёстой.

-Яаж?

-Төрийн өмчийн том том компаниудыг хувьчлах ажлыг шинэ маягаар зохион байгуулах хэрэгтэй. Ялангуяа эрчим хүч, дэд бүтэц, уул уурхай, нүүрс олборлолтын салбарт байгаа төрийн өмчийг эхний ээлжинд хумих хэрэгтэй. Тэгж байж хувийн хэвшилд орон зай үүснэ. Хувийн хэвшилд үр ашгийг шүтнэ. Үр ашиг шүтэж байгаа газарт л эдийн засаг өөдөө явна гэсэн үг.

-Иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх өмнөх үетэй харьцуулахад өнөөдөр хэр хумигдсан гэж та харж байна. “No war” гэдэг ч юм уу, янз бүрийн хөдөлгөөнийг өрнүүлсэн, шүүмжлэлээ тод илэрхийлсэн иргэд шоронд орж байгааг олон нийт юу гэж ойлгох вэ?

-Үг хэлэх эрх чөлөө бол байгалиас өгөгдсөн өгөгдөхүүн. Байгалиас өгөгдөж байгаа эрх чөлөөг хавчин гадуурхвал хохирлыг нийгэм өөр дээрээ амсана. Тиймээс үг хэлэх эрх чөлөө чөлөөтэй байх хэрэгтэй. Хамгаалагдсан байх ёстой. Хүн эрх чөлөөтэй байж өөрөө хөгжлийн гарц, чадавхаа бий болгодог. Тэрэн дээр нийгэм өөрөө тогтож байдаг. Үг хэлэх эрх чөлөөг хязгаарлана гэдэг нь хөгжлөө хязгаарлахтай агаар нэг.

-Иргэдийн үг хэлэх эрх чөлөө боомилогдоод байгаа гол шалтгааныг та юу гэж харж байна?

-Үзэл бодлын баримтлалаас болж байгаа гэж бодмоор байна. Учир нь бүгд эдийн засгийг хөгжүүлэхийг сонирхож байна.

Эдийн засгийн хөгжлийн суурь нь эрх чөлөө байх ёстой. Эрх чөлөөгүй орчинд эдийн засгийг өсгөвөл тэрхүү эдийн засаг тогтвортой байж чадахгүй. Дандаа унаж тусч байдаг. Монголчууд бидний сонирхох зүйл нь тогтвортой хөгжил. Амьдрал нь байнга тогтвортой дээшлэх нөхцөлийг сонирхоно шүү дээ. Тэр нь гарцаагүй хүний эрх, үг хэлэх эрх, эрх чөлөөтэй шууд уялдаатай.

-Улс төрийн намын тухай хууль, Сонгуулийн хууль хэлэлцэгдэж байна. Эдгээр хуульд ямар дүгнэлттэй байна. Юунд анхаарах хэрэгтэй гэж харж байна вэ?

-Төслийг ерөнхийд нь харж танилцсан. Улс төрийн намуудын үүргийг нийгэмд өргөж өгөх гэсэн, төсвөөс санхүүжилтийг нь дэмжих гэсэн утга агуулгатай юм билээ. Энэ бол хэзээ нэгэн цагт хийгдэх ёстой ажил байсан. Тэр ажил хийгдэж байна гэж ойлгож байгаа. Мэдээж авч гээхийн ухаанаар хандах асуудал бий. Гэхдээ тэр нь УИХ дээр шийдэгдэх зүйл.

-Сонгуулийн хуулиар МАН пропорционалийг 50:50 гэж оруулж ирсэн. Үүнийг хэр зохистой гэж дүгнэж байна?

-УИХ-ын гишүүд хэлэлцэж шийдэх асуудал шүү дээ.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нийгэмд танилцуулагдсан. Үүнд та ямар дүгнэлттэй байна?

-ҮХНӨ-ийн асуудал ч хэлэлцэгдэх ёстой асуудал. Учир нь нийгэмд болж бүтэж байгаа бүхний цаад талд Үндсэн хуулиар байгуулсан төрийн байгууламж л байгаа шүү дээ. Тэр маань зөв ажиллаж чадаж байна уу гэдэг нь тун эргэлзээтэй асуудал болсон. Тиймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг авч хэлэлцэж байгаа нь буруу биш.

-ҮХНӨ-д орхигдуулж байгаа зүйл байна уу. Дахиж өөрчлөлт оруулъя гэвэл найман жил шаардагдана. Нөгөөтэйгүүр одоо яригдаж байгаа заалтуудыг 2019 онд хийж болох л байсан шүү дээ?

-Бичмэл Үндсэн хуулийн дундаж нас 19 жил гэж судлаачид бичсэн байдаг. Бид 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталж байсан. Ингээд бодохоор манай Үндсэн хууль 2011 онд дэлхийн дундаж насыг насалчихсан. Нийгэм өөрчлөгдчихсөн. Дэлхий ертөнц өөрчлөгдчихсөн. 1992 оны нөхцөл байдал өөрчлөгдчихсөн. Тиймээс өөрчлөгдсөн нөхцөл байдлыг тусгаж аваад шинээр харсан шинэ Үндсэн хууль зайлшгүй хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, цогцоор нь харах хэрэгтэй. Нэг, хоёрхон заалтаар сайжирчихна гэдэгт итгэхгүй байна.

-Эдийн засагжсан Үндсэн хуультай болох талаар зарим судлаачид хөнддөг. Ийм Үндсэн хуультай болохын тулд эхний ээлжинд яах хэрэгтэй вэ?

-Чи их том асуудал хөндөөд байна. Үндсэн хуулийг зөвхөн эдийн засагчид, эсвэл зөвхөн хуульчдын хийдэг асуудал биш. Нийгмийн гэрээ. Нийгэм өөрчлөгдчихөөд байгаа учраас 1992 оны Үндсэн хууль хэр барагтай хүн бүрт гологдоод байгаа юм. Тиймээс энэ гологдож байгаагаа дэвшил болгож өөрчилж чадах уу, эсвэл хуучин руугаа ухрах уу гэдэг зовлон байна. Тэр зовлонг давж чадах бодлого, оюун санааны дэвшил хэрэгтэй байна.

-С.Зоригийн амь насыг бүрэлгэсэн хэргээр ял эдэлж байсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарт холбогдох хэргийг прокуророос хэрэгсэхгүй болголоо. Үүнийг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Энэ асуултад хууль хяналтын байгууллага өөрсдөө хариулах ёстой. Бид үүнд оролцох, элдэв тайлбар хийх хэрэггүй гэж бодож байна.

-Мөн долдугаар сарын 1-ний хэргийг сэргээж буй. Хэрэг мундсан биш энэ хэргүүдийг дахин сэргээж байгааг та юу гэж харж байна?

-Надад энэ талаар мэдээлэл алга. Би мэдэхгүй байна.