Түүхэн товчоон: Гүюг хаан

Их Монгол улсын гутгаар их хаан (1246-1248).

Гүюг их хааны ор суугаад юуны өмнө төрийн эрх мэдэл булаацалдах хэрэгт идэвхитэй оролцогсдыг цээрлүүлэн шийтгэжээ. Эх Дөргэнэ хатны хүч нөлөөг хязгаарлан дарахаар түүний шадарлагч олзны перс эмэгтэй Фатимаг барьж цаазаар аваачин “Годанг хорлон алсны учир хороов” гэж зарлажээ. Түүний дараагаар Отчигин ноёныг цаазаар аваачсан байна. Мөн Дөргэнэ, Отчигин нарын зүгээс төрийн эрх булаацалдахад тусалж байсан бусад хүмүүсийг нэгэн адил цээрлүүлэн шийтгэжээ.

Гүюг хааны авсан өөр нэг арга хэмжээ бол Дөргэнэ хатны үед хавчигдаж огцорсон сайд, түшмэдийг хуучин тушаалд эргүүлэн дэвшүүлсэн явдал юм. Чингайг өөрийн дэргэд авч, дахин чинсан тавиад, Махмуд Ялавачийг Хятад газрын даргач болгож, Туркестан, Мавераннахр хоёрыг Масуд бек-д өгч, Хорасан, Ирак, Азербайжан, Ширван, Лур, Керман, Гүрж зэргийг Аргунаар захируулжээ. Дөргэнэ хатны зарлиг гэрэгэ зэргийг хүчингүй болгож, гэрэгэ, бичиг зоргоор олгохыг цаазалжээ. Харин Өгэдэй хааны үеийн гэрэгэ зарлигийг хүчин төгөлдөр үлдээв. 1247 оны өвөл хүн амын тооллого явуулсан байна. Энэ нь албан татварыг журамлах, цэрэг татахыг цэгцлэх зорилготой байжээ.

Гүюг хаан Монгол гүрний дотоод, гадаад бодлогод ихээхэн анхаарснаас гадна, эзэнт гүрний нутагт хүн амын тооллого, алба татвар, цэргийн албаны тоо хэмжээг тогтоожээ.

Гадаад бодлогын хувьд Гүюг хаан эцгийн бодлогыг баримталж, байлдан дагууллыг үргэлжлүүлжээ. Умард Хятадын Алтан улсыг эзэлж дуусган Өмнөд Сүн улсыг довтлон байлдахыг Сүбээдэй баатар, Цагаан ноён нарт тушааж мордуулсан байна. 1247 оны намар Илжигидэй ноёнд цэрэг өгч баруун зүгийн эзлэгдээгүй үлдсэн Исмайлитын зэрэг улс орнуудыг байлдан дагуулахыг даалгажээ. Тэгэхдээ 100 монгол айл тутмаас нэг эр, Иранд байсан цэргийн 10 хүн тутмаас хоёрыг тус тус татуулж Илжигидэйн цэрэгт хүч нэмжээ. Илжигидэйг тэргүүн анги болгож хөдөлгөөд хаан өөрөө 1248 оны өвлийн сүүл сард гол хүчийг авч хөдөлсөн байна. Гэвч Гүюг хаан зорьсондоо хүрч чадсангүй, 1248 оны 4 дүгээр сард Цагаадайн улсын нутагт Самарканд хотын орчим нас баржээ. Гүюг хаан бол алсын хараатай, сүрхий сэцэн мэргэн бодлоготой, чанга нямбай зан чанартай хүн байсан. Нэг гэм нь бие сүлтай байжээ. 

Хэдийгээр Гүюг хаан бусад их хаадаас харьцангуй богино хугацаанд төр барьсан ч Ромын пап лам болон Европ, Ойрхи Дорнодын орнуудын төрийн тэргүүн нартай хамгийн өргөн харилцаатай байсан юм. Пап ламын элч Плано Карпини түүнийг их хаанд өргөмжлөх ёслолд оролцсон бол мөн папын илгээсэн гэлэн Асцелин Кремон, Симон де Сен-Квентин нар Аракс голын хөндийд байрлаж байсан монгол цэргийн жанжин Байжугийн өргөөнд хүрэлцэн иржээ. Монголчуулын ёс заншлын талаар ямар ч төсөөлөлгүй тэрбээр гар хоосон ирсэн төдийгүй монгол ноёны өмнө өвдөг сөхрөхөөс татгалзсан тул түүнийг Байжу жанжинд бараалхуулалгүй нутаг буцааснаар тэрээр ирсэн хэрэг зоригоо бүтээгээгүй ажээ.

Түүнийг нутаг буцахад нь Байжу ноён хоёр элч дагалдуудан илгээжээ.Тэр хоёр элчийн нэг нь Айбег хэмээх загалмай шашинтай түрэг хэлтэн нөгөөх нь Сергис хэмээх несториан шашинтай сири хүн байжээ. Тэд нар 1248 оны зун Францын Лион хотноо хүрэлцэн иржээ. Пап-д Байжу ноёны илгээсэн хариу захидал агуулгын хувьд их хаан Гүюгийн пап IV Иннокентийд бичсэн захидалтай ижил байсан ажээ. Тиймээс монголын элчид хариу захидал атгуулаад даруй нутаг буцаасан байна. (Ц.Энхчимэг)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	Гүег, Гуюк
Хамаа бүхий үг	Өгэдэй хаан, Мөнх хаан
Төрөл	түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе	Их Монгол улс
Салбар, чиглэл	түүх
Хүйс	эр
Төрсөн он, сар, өдөр	1206
Нас барсан он, сар, өдөр	1248
Овог, аймаг	Хиад Боржигин
Албан тушаал	их хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт)	Өвөг эцэг нь Чингис хаан, эцэг нь Өгэдэй хаан, эх нь Дөргэнэ хатан. Их хатан нь Огул Хаймиш.

• Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992
• Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003
• Монголчууд: Дэлхийг эрхшээсэн морьтон дайчдын гүрэн (XII-XVII зуун), УБ., 2016