Түүхэн товчоон: Гол модны Хүннүгийн язгууртны булш

Монголын төвийн бүс нутгаас илэрсэн Хүннүгийн язгууртны булш бүхий томоохон цогцолбор дурсгал.

Энэ дурсгалт газар Архангай аймгийн Хайрхан сумын төвөөс зүүн өмнө зүгт 35 км зайд, Хангайн нурууны салбар болох Бөхөн Шар уулын ар бэлийн шинэсэн ой бүхий элсэрхэг хөрстэй тэгшивтэр дэвсэгт байрлана. Энд нийт 492 булш илэрч тэмдэглэгдсэн байна. Оршуулгын газрын дийлэнх булш нь үүдэвчтэй дөрвөлжин хэлбэрийн язгууртны булшнууд ажээ.

 Гол модны дурсгалт газрыг Ц.Доржсүрэн 1956 онд хайгуулын явцад илрүүлж, тэр жилдээ дагуул жижиг булш 26-г малтан шинжилжээ. Харин үүдэвчтэй дөрвөлжин хэлбэрийн 1 том булш(1-р булш)-ийг 1956-1957 оны хооронд малтсан боловч хөрсний нуралтаас болоод дуусгаж чадаагүй байна. Хожим энэ булшийг Монгол-Францын хамтарсан шинжилгээний анги 2000-2001 оны хооронд малтаж дуусгажээ. Үүнээс гадна тус хамтарсан шинжилгээний анги 2000-2005 оны хооронд үүдэвчтэй дөрвөлжин хэлбэрийн булш 2 (20, 79-р булш), үүдэвчгүй дөрвөлжин хэлбэрийн булш 2 (74, 75-р булш), цагариг хэлбэрийн жижиг дагуул булш 11 (9, 21:A, B, C, D, E, 32, 33, 43, 44, 45-р булш)-ыг тус тус малтан судалсан байна. Эдгээр малтлага судалгаа хийгдсэн булшнууд нь бүгд оршуулгын газрын хойд хэсэгт байрлана. 

    Малтлага судалгаа хийсэн булшнууд эрт цагт тоногдож сүйтгэгдсэн байсан хэдий ч хүннү нарын оршуулгын зан үйл, аж ахуй, соёл, гадаад харилцааны түүхийг нэхэн тодруулахад чухал ач холбогдолтой олон арван шинэ хэрэглэгдэхүүн илэрч олджээ. Сүйх тэрэгний үлдэгдэл, авсны алт мөнгөн чимэг, эсгий ширдэгний тасархай, хүрэл болон төмөр сав суулга, хаш эдлэл, адууны тоног хэрэглэл зэргийг онцлон дурдаж болно. Түүнээс гадна Гол модны дурсгалт газрын 20-р булшнаас адууны толгой, бугын биетэй, салаа туурайтай, духан дээрээ ганц эвэр бүхий “бэлгэт гөрөөс” хэмээн нэрлэдэг домгийн амьтны дүрстэй эмээлийн хударга, хөмөлдрөгний алт шармал мөнгөн чимэг илэрсэн байдаг. (Г.Эрэгзэн)

Үндсэн мэдээлэл:

Ашигласан ном зохиол

• André G. Une tombe princiere Xiongnu a Gol Mod, Mongolie // in: Arts Asiatique 57. 2002, p. 199.
• Доржсүрэн Ц. Умард Хүннү (эртний судлалын шинжилгээ) // Studia archaeologica. Tom. I,  Fasc.5. УБ., 1961.
• Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Гол модны хүннү булшны судалгааны зарим үр дүн // Studia archaeologica.Tom. II(XXII), Fasc. 8. УБ., 2004, т. 76-109.
• Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Гантулга Ж. Умард хүннүгийн язгууртны нэгэн булшны судалгаа // Studia archaeologica. Tom. XXVI, Fasc.9. УБ., 2009, т. 149-189.
• Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Хүннүгийн язгууртны оршуулгын дурсгалын судалгаа. УБ., 2015, 210 тал.