Түүхэн товчоон: Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Лхамсүрэнгийн Гомбо-Идшин

ХХ зууны Монголын төр, цэргийн зүтгэлтэн, үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч 

Гомбо-Идшин бол Чингис хааны алтан ураг, Шолой Сэцэн ханы есдүгээр хөвгүүн Ананд далай жононгийн долоо дахь үеийн тайж Лхамсүрэнгийн хөвгүүн болно. Тэрбээр бага наснаас уламжлалт гэрийн боловсрол олж, идэр наснаас төрийн албанд зүтгэж, Сэцэн хан аймгийн Чин ачит вангийн хошууны захирагчийн тушаалд ажиллаж, Манжийн эрхшээлийн эсрэг тэмцэлд оролцож, Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсэн цагаас төр, цэргийн хэрэгт зүтгэх болжээ. 1913 онд түүнд Богд хааны зарлигаар Хичээнгүй баатар цол шагнажээ.

Цэргийн яамны эх зохиогч түшмэл Хичээнгүй баатар Гомбо-Идшин 1917 онд Хатан баатрын удирдлагаар зүүн хязгаарт мордож, бичиг, цэргийн хэрэгт зүтгэн, Мөнхтолгой зэрэг харуулын газар цэрэг захиран сууж байв. Мөн 1919 оноос Хатан баатар Магсаржав, Манлай баатар Дамдинсүрэн нарын хамт эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх нууц хөдөлгөөнд оролцож байгаад Хятадуудад баригдан хоригдож байв.

Хичээнгүй баатар Гомбо-Идшин 1921 оны хавар Цэргийн яамны орлосон дэд сайдаар томилогдсон боловч удалгүй Зүүн хязгаарыг батлан тохинуулах цэргийг дайчлан захирах сайдаар томилогдож, хязгаар нутгийг цагаантнаас чөлөөлөх байлдааныг удирджээ. Түүний удирдсан цэрэг мөн оны зун Егүзэрийн хийд, Алтан-Очиртын хийд, Матад, Бухын хашаат, Сангийн далай зэрэг газраар аялан явж байлджээ. 

Ардын засгийн газар Хичээнгүй баатар Гомбо-Идшинд өндөр үүрэг, хариуцлага хүлээлгэн  Ховдын хязгаарт суух төлөөний сайд, жанжин, Шүүх яамны эрхэлсэн түшмэл, Хан Хэнтий уулын аймгийн дарга зэрэг албан тушаалд томилон ажиллуулжээ.

Монгол Улсын гадаад харилцааны түүхэнд өөрийн хувь нэмрээ оруулсан анхны дипломатуудын нэг нь Л.Гомбо-Идшин юм. Тэрбээр  1925 онд Гадаад яамны эрхэлсэн түшмэлээр ажиллаж байгаад мөн оны сүүлчээр Монгол улсаас Төвөд улсад суух элчин сайдаар томилогдож, олон талын саад бэрхшээлийг даван туулж, Лхас хотноо очиж 15 хүний бүрэлдэхүүнтэй Элчин сайдын яамыг Төвөдөд анх удаа байгуулан ажиллуулжээ. Иймд түүнийг “Хашир туршлагатай дипломатч” гэж судлаачид үнэлжээ.   

Хичээнгүй баатар Гомбо-Идшинг 1928 оны дундуур Дотоодыг хамгаалах газраас баривчилж, Богдын хойт дүрийг тодруулахаар Далай ламтай холбоо тогтоосон гэх зэрэг хэрэг тулган 1930 онд улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдүүлэн цаазалжээ.

БНМАУ-ын Дээд шүүхийн Бүгд хурлын 1990 оны 5 дугаар сарын 18-ны өдрийн тогтоолоор Л.Гомбо-Идшинд холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгон цагаатгажээ. (Г.Мягмарсамбуу)

Үндсэн мэдээлэл:

Ашигласан ном зохиол

• Гангааням С. Монголчууд тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцсэн нь (1911-1921). Уб.,1993.     
• Гомбосүрэн Д. Хичээнгүй баатар Лхамсүрэнгийн Гомбо-Идшин (1862-1930). Хэвлэлийн “Алтан үсэг” үйлдвэр. Уб.,2005. 
• Монгол цэргийн түүхийн товчоон (1911 оноос 1990-ээд он) Дэд дэвтэр. “Үнэт цаас”, “Алтан үсэг” компани. Уб.,1996.