Түүхэн товчоон: Цэндийн Дамдинсүрэн

Монгол улсын анхны “Ардын уран зохиолч”, хэл шинжлэлийн ухааны доктор (Sc.D), ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн, орчин үеийн монголын утга зохиолыг үндэслэгчийн нэг

    Бага насандаа эцэг Цэндээр монгол бичиг заалган уншиж бичиж сурсан. 1924 онд Матад хан уулын хошууны МАН-ын үүрт гишүүнээр элссэн. 1925 оноос Тамсаг булаг дахь цэргийн хороонд бичээч, Улаанбаатар хотод нэгдүгээр морин бригадын наймдугаар хорооны бичээч, Матад хан уулын хошууны намын дарга, Хан Хэнтий уулын аймгийн намын 5 дугаар хуралд төлөөлөгч, Улсын их хурлын төлөөлөгч байжээ. 1926 оноос Хувьсгалт Залуучуудын эвлэлийн төв хорооны байнгын тэргүүлэгч, хэлтсийн эрхлэгч, “Үнэн” сонины эрхлэгч, 1928 онд Үйлдвэрчний Төв Зөвлөлийн дарга, 1932 оноос Шинжлэх Ухааны хүрээлэнд судлаачаар ажиллах болжээ. 1933-1938 онд ЗХУ-ын Ленинград хотод Бага ястны дээд сургууль, Дорно дахиныг судлах хүрээлэнд суралцаж байгаад Монголдоо ирсэн. 1938 оны 11 дүгээр Дотоод яаманд баригдаж байцаагдаж улмаар 1940 онд суллагдсан. 1946 онд Ленинград хотод дахин аспирантурт суралцан, 1950 онд “Гэсэрийн туужийн түүхт үндэс” сэдвээр Москва хотод дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан.

    1969 онд хэвлэгдсэн 50 мянган толгой үгтэй “орос монгол толь” бичгийн хавсралт  болох 1000 жилийн он тооллын харьцуулсан хүснэгтийг нь үндэсний үзэл гаргасан Ленин, Богд хоёрыг нэг доор бичсэн зэргээр шүүмжилж байсан. 1981 онд Шинжлэх ухааны академийн Хэл, зохиолын хүрээлэнгийн Төвд судлалын секторыг үүсгэн байгуулж,  1986 оны 6 дугаар сард таалал төгсөх хүртлээ тус секторын эрхлэгчээр ажиллажээ.

    Ц.Дамдинсүрэнгийн зохиосон шинэ үсгийн дүрмийг 1946 оны 1 дүгээр сарын нэгнээс улс орон даяар хэрэглэх болсон. БНМАУ-ын төрийн шагналыг 1946, 1947, 1951 онд нийт гурван удаа хүртсэн. (Ч.Батдорж)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	зохиолч Дамдинсүрэн, эрдэмтэн Дамдинсүрэн
Хамаа бүхий үг	Хатигин, Үнэн сонин, Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн, Шинжлэх Ухааны Академи, Хэл, зохиолын хүрээлэн, Монголын Хувьсгалт залуучуудын эвлэл
Төрөл	Түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе	1908-1986 он
Хэний хаанчлалын үед	Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол, Богд хаант Монгол улс, Хэмжээт цаазат Монгол улс, БНМАУ
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт)	Да багш, академич Дамдинсүрэн
Хүйс	Эр
Төрсөн он, сар, өдөр	1908 [1907] оны 11 дүгээр сарын 14-ний өдөр
Нас барсан он, сар, өдөр	1986
Овог, аймаг	Хатиган
Төрсөн газар	Халхын Сэцэн хан аймгийн Үйзэн вангийн хошуу, одоогийн Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт төржээ
Албан тушаал	1925 онд Тамсаг булаг дахь цэргийн хорооны бичээч, 1926 онд Монголын Хувьсгалт Залуучуудын эвлэлийн төв хорооны байнгын тэргүүлэгч, 1927-1929, 1942-1945 онд “Үнэн” сонины эрхлэгч, 1929-1930 онд Үйлдвэрчний төв зөвлөлийн дарга, Говь-Алтай аймагт хамтралын сургагч, 1932-1933, 1938, 1945-1946 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн судлаач, 1950-1953 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дарга, 1953-1955 онд Монголын зохиолчдын хорооны дарга, 1955 оноос Монгол Улсын Их Сургуулийн багш, 1959-1963 онд ШУА-ийн [1959-1961 он хүртэл Шинжлэх Ухаан, Дээд боловсролын хүрээлэн] Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, 1963 оноос насан эцэслэх хүртлээ ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтнаар ажиллаж байв.
Гэр бүл (эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт)	Эцэг Цэнд, өвөг эцэг Эрэгзэндоной, эх Уламбаяр, хойд эх Ханд, эхнэр Л.В.Зевина, том хүү Лев 1937 онд төрсөн, дунд хүү Константин 1942 онд төрсөн, бага хүү Михайл 1946 онд төрсөн, охин Дулмаа [орос нэр нь Анна] 1954 онд төрсөн.

• Ц.Дамдинсүрэн. Намтрын хуудсаас. Эмхэтгэсэн Р.Отгонбаатар. УХГ. УБ.,1990
• Цэндийн Дамдинсурэн. К 100 летию со дня рождения. Издательская фирма “Восточная литература” РАН. Москва, 2008.
• Э.Пүрэвжав. Их эрдэмтэн академич Цэндийн Дамдинсүрэн.  Адмон ХХК-д хэвлэв. УБ., 2008.