Түүхэн товчоон: Манлай баатар Жамсрангийн Дамдинсүрэн

Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч, төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн

Тэрбээр 14 настайгаасаа Хөлөнбуйрын Шинэ барга зүүн гарын Бүгдийн даргын яамны туслах, жинхэнэ, тэргүүн бичээч болж, орлон хөөгч, сумын зангийн тушаалд ажиллажээ.Ж.Дамдинсүрэн 1911 оны эцсээр Баргад өрнөсөн Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын тэмцэлд идэвхтэй оролцож, 1912 онд Баргын төлөөлөгчдийг тэргүүлэн Нийслэл Хүрээнд ирэв. Богд хаан түүний гавьяаг үнэлж, гүн цол шагнан Гадаад яамны дэд сайдаар томилов. Дэд сайд Дамдинсүрэн 1912 онд Монгол, Төвөдийн гэрээнд Монголын талын төлөөлөгчийн хувиар гарын үсэг зуржээ.   

Ж.Дамдинсүрэн 1912 онд Ховдыг чөлөөлөх байлдааныг Магсаржавын хамт удирдаж, гавьяа байгуулсан тул  Богд хааны зарлигаар Цэргийн жанжин, Манлай баатар цолоор шагнав.

Манлай баатар Дамдинсүрэн 1913 оны 3 дугаар сарын 16-нд Цэргийн яамны эрхлэн зөвлөх сайд, мөн оны 7 дугаар сарын 1-нд Өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах жанжнаар тус тус томилогдож, Өвөр монголыг чөлөөлөх дайныг удирджээ. Түүний удирдсан цэрэг Өвөр монголын Шилийн голын чуулган, Долон нуур, Шандын голын чиглэлээр давшиж, ДИУ-ын их цэрэгтэй 10 гаруй удаа ширүүн байлдаан явуулж ялалт байгуулжээ. Гэвч Хаант Орос, Монгол, ДИУ-ын хооронд хэлэлцээр хийх болсон тул Богд хааны зарлигаар их цэргийг гэдрэг татаж, дайныг зогсоов. 

1914 онд Хиагтад гурван улсын хэлэлцээр эхлэхэд Монголын төлөөлөгчдийн зөвлөхөөр Ж.Дамдинсүрэн ажиллаж байв. Тэрбээр хэлэлцээрийн явцад Ар, Өвөр монгол, Баргыг нэгтгэсэн нэгдсэн Монгол улс байгуулах бодлогыг хамгаалан тэмцэж, Монголчуудыг салган бутаргах гэсэн Орос, Хятадын байр суурийг тууштай эсэргүүцэн шүүмжилж байв. Ийм учраас Орос, Хятадын төлөөлөгчид Монгол Улсад даралт шахалт үзүүлэн Манлай баатрыг Монголын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнээс эргүүлэн татжээ.  Ж.Дамдинсүрэн Хиагтын хэлэлцээрийн дараа Хөлөнбуйраас гэр бүлээ нүүлгэн авчирч, Монгол улсын төрд хүчин зүтгэж, үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээ үргэлжлүүлж байв.

Манлай баатар Дамдинсүрэн 1912, 1913 онд улс орныхоо нийгэм, эдийн засаг, хууль цааз, цэргийн хүчийг шинэчлэх, хөгжүүлэн бэхжүүлэх тухай бодрол бичгээ Богд хаанд өргөн барьжээ. Тэрбээр Монголын тусгаар тогтнолыг дахин сэргээх хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож байсан тул 1920 оны 9 дүгээр сарын 11-нд хятад цэргүүд баривчилж, тамлан зовоосны улмаас 1921 оны 1 дүгээр сарын 27-нд шоронд нас баржээ.

Манлай баатар Дамдинсүрэн бол Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэгч төдийгүй улс орныхоо хөгжил дэвшлийн талаарх шинэтгэлийн бодролоо Богд хаанд удаа дараа өргөн барьж байсан шинэтгэгч үзэлтэн байв. (Г.Мягмарсамбуу)

Үндсэн мэдээлэл:

Ашигласан ном зохиол

• Болдбаатар Ж. Монголын 1911 оны Үндэсний хувьсгалын зүтгэлтнүүд. “Адмон” принтинг. Уб.,2011. 
• Жамсран Л. Жанжин Манлайбаатар Дамдинсүрэн, түүний шинэтгэлийн бодролууд. Уб.,1991.
• Мягмарсамбуу Г. Монгол Улсын цэрэг, цэргийн жанжид (XX зууны эхэн) Дөтгөөр дэвтэр. Цэргийн жанжин Манлай баатар Жамсрангийн Дамдинсүрэн /1871-1921/ /Түүх, угсаатны зүйн судалгаа/. “Соёмбо принтинг” ХХК. Уб.,2012.  
• Нацагдорж Ш. Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар Уб.,1946 /монгол бичгээр/