Түүхэн товчоон: Чингис хааны алтан ургийн ван, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Намжилваанчигийн Дэмчигдонров

Чингис хааны алтан ургийн ван, монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч

Тэрбээр бага наснаасаа монгол, манж, хятад, төвөд хэл бичигт суралцаж, найман настайдаа эцгийнхээ засаг төрийн жүн вангийн зэрэг хэргэмийг залгамжилж, 1919 онд Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы Сөнид баруун хошууны засаг ноён, 1924 онд Шилийн голын чуулганы дэд дарга болжээ. Дэ ван энэ үеэс Өвөр монголын өөртөө засах хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож, монгол овогтныг нэгтгэх бодлого баримтлах болж, улс төрийн бүлэг хүчнийг зохион байгуулан удирджээ.

Хятадын дотоодод тогтворгүй байдал буй болж, улмаар Японы арми зүүн хойт Хятадыг эзэлж, 1932 оны 3 дугаар сарын 1-нд Манж улсыг байгуулав. Энэ байдлыг ашиглан Дэ ван болон түүнийг дэмжигчид Өвөр монголын өөртөө засах хөдөлгөөнийг эрчимжүүлж байв.

Дэ ван 1933 оны хавар өөрийн ордондоо монгол цэргийн сургууль байгуулж, мөн оны 7 дугаар сарын 26-нд Батхаалга хийдэд Өвөр монголын өөртөө засах асуудлаар анхны хурал зохион байгуулжээ. Энэ үеэс Өвөр монголын өөртөө засах хөдөлгөөн шинэ шатанд гарч энэхүү хөдөлгөөнийг Дэ ван удирдах болов. 1937 оны 10 дугаар сарын 27-нд Өвөр монголын өөртөө засах хөдөлгөөний хоёрдугаар их хурал болж, Монголын хамтарсан өөртөө засах засгийн газрыг байгуулж, Дэ ванг дэд тэргүүлэгчээр сонгосон. Тэрбээр тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан Японы дэмжлэгтэйгээр үндэстнээ сэргээн мандуулж, тусгаар тогтносон Монгол улс байгуулах бодлого баримталж байв. Дэ ван өөртөө засах засгийн газрын зохион байгуулалтыг сайжруулах болон Өвөр монголын цэрэг, соёл, боловсролыг хөгжүүлэх талаар олон төрлийн шинэчлэл хийжээ. Улмаар 1939 онд Монгол хязгаарын өөртөө засах холбоот засгийн газар байгуулагдаж Дэ ванг тэргүүлэгчээр сонгов.

Монгол, Зөвлөлтийн цэрэг 1945 оны наймдугаар сард Өвөр монголыг Японы цэргээс чөлөөлөхдөө Дэ ванг “Японы гар хөл болсон урвагч”, “Японы тагнуул” хэмээн зарлажээ. Харин түүний гэр бүлийг Улаанбаатарт авчирсан бөгөөд улмаар маршал Х.Чойбалсан хэлэлцээ хийх нэрээр Дэ ванг 1949 онд Монголд авчирав. Гэвч БНМАУ-ын Дотоод Явдлын Яамнаас 1950 оны 2 дугаар сарын 27-нд Дэ ванг баривчлан, Ар, Өвөр монголыг нэгтгэж, Их Монгол улс байгуулахаар төлөвлөсөн, Америкийн тагнуул, тэдний даалгавраар БНМАУ, ЗХУ-д халдах гэсэн гэх мэт зургаан зүйлийн ял тулган хорьж байгаад 1950 оны 10 дугаар сард Хятадын талд хүлээлгэн өгсөн байна. Харин эхнэр хүүхдүүдийг нь Архангай, Төв аймагт нутаг заан суулгаж, том хүү Дугарсүрэн, удаах хүү Галсанжигмэд нарыг нь хилс хэргээр баривчлан, Галсанжигмэдийг 10 жил хорих ялаар шийтгэж, Дугарсүрэнг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэв. Дэ вангийн гэр бүлийнхнийг 1953 онд БНМАУ-аас Өвөр монголд буцаасан ба хүү Галсанжигмэдийг нь 1954 онд Өвөр монголын Дотоодыг Хамгаалах Тэнхимд шилжүүлэн өгсөн. 

Дэ ван Хятадын шоронд хоригдож байгаад 1963 онд суллагдан Өвөр монголын Соёл, түүхийн хүрээлэнд ажиллаж байв. Тэрбээр 1966 онд нас барсан.

Дэмчигдонров бол нэгэн насны амьдралаа Өвөр монголын өөртөө засах эрхийн төлөө тэмцэлд зориулж, нийт монгол үндэстнийг нэгтгэсэн нэгдсэн Монгол улс байгуулах хүсэл бодлогыг баримталж байв. (Г.Мягмарсамбуу)

Үндсэн мэдээлэл:

Ашигласан ном зохиол

• Доржийн Зоригт. Дэ ван. Уб.,2009. 
• Захчид Сэцэн. Миний мэдэх Дэ ван хийгээд тухайн үеийн Өвөр Монгол. ӨМӨЗО-ын Сөнөд баруун хошууны Улс төрийн зөвлөлгөөний соёл, түүх найруулах комисс. Бээжин 2005 он /монгол бичгээр/.    
• Дэ вангийн хөвгүүний өчил (Дэмчигдонровын Очирбатын дурсамж). Монгол бичгээс хөрвүүлсэн Г.Хишигжаргал. “Адмон принт” ХХК. Уб.,2014.