Түүхэн товчоон: Гэлэгдоржийн Дэмид

ХХ зууны Монголын төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн 

Г.Дэмид 1921 онд Монгол Ардын Нам, Ардын Журамт Цэрэгт элсэж, цагаантны эсрэг явуулсан зэвсэгт тэмцэлд оролцож байсан бөгөөд 1923 онд Ардын цэргийн даргын сургуульд есөн сарын хугацаагаар суралцаж төгсжээ. Улмаар Даргын сургуульд курсын дарга, сумангийн туслах, сумангийн дарга, захирлын туслахаар ажиллаж байгаад 1926-1929 онд ЗХУ-ын Тверь хотын Морин цэргийн дунд сургуульд суралцаж төгссөн байна.

Г.Дэмид 1929 оноос Ерөнхий сургуулийн захирал бөгөөд комиссар, 1930 оны 4 дүгээр сараас Хувьсгалт цэргийн зөвлөлийн тэргүүлэгчээр ажиллаж байгаад 1932 оны 7 дугаар сараас Ерөнхий сайдын орлогч сайд, Цэргийн Явдлын Яамны сайд, Бүх цэргийн жанжнаар томилогдон ажиллажээ. Мөн 1935 оноос Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчээр сонгогджээ.

Тэрбээр улс орныг батлан хамгаалах хүч чадлыг бэхжүүлэх ажлыг гардан удирдахдаа Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийг өөрчлөн шинэчилж, эхний ээлжинд механикжсан морьт цэрэг, улмаар орчин үеийн арми болгох зорилтыг дэвшүүлж байв. Түүний санаачилгаар 1930-аад оны дундуур Монгол Ардын Хуюьсгалт Цэрэгт техникийн цэргийн эзлэх хувийг нэмэгдүүлж их буу, холбоо, хуягтын тусгай хороодыг бие даан байгуулснаар Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн байлдааны бэлэн байдал, байлдах чадвар эрс өсчээ. Ийм учраас судлаачид Г.Дэмидийг “техникжсэн морьт цэргийн онолыг үндэслэгч”, “цэргийн шинэчлэлийн анхдагч” хэмээн дүгнэдэг. Г.Дэмид Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн харилцаа, хамтын ажиллагааг бүрэн эрхт тусгаар тогтносон улсын зарчимд тулгуурлан харилцан ашигтай хэлбэрээр хөгжүүлэх, зөвхөн дайны цагт Зөвлөлтийн цэргийг Монголд оруулах, бусад үед техник-эдийн засгийн тусламж авах байр суурийг баримталж байв.

Улсын Бага Хурал, Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн гишүүдийн 1936 оны 2 дугаар сарын 21-ний өдрийн тогтоолоор анх удаа Г.Дэмидэд БНМАУ-ын Өрлөг жанжин буюу Маршал цол олгов.

Жанжин Г.Дэмид 1932 оны зэвсэгт бослого, 1934 оны хасагийн дээрэмчдийн халдлагыг дарахад оролцож, 1936 оны эхээр тус улсын дорнод хязгаараар цөмрөн орж ирсэн Японы цэргийн түрэмгийллийг няцаах байлдааныг удирджээ.

Маршал Г.Дэмид ЗХУ-ын БХЯ-ны сайд К.Е.Ворошиловын урилгаар Зөвлөлтийн цэргийн маневрын сургуулийг үзэхээр явж байгаад 1937 оны 8 дугаар сарын 27-нд ЗХУ-ын нутаг Сибирийн төмөр замын Тайга өртөөнд учир битүүлгээр нас баржээ. Тухайн үедээ түүний үхлийг хоолны хордлогоос болсон хэмээн тайлбарлаж байсан боловч энэ нь зохион байгуулалттай улс төрийн аллага байсан гэж судлаачид дүгнэдэг. Түүнийг нас барсны дараахан “Дэмид бол хувьсгалын эсэргүү, Японы тагнуул” байсан хэмээн зарлаж, аав Гэлэгдорж, эхнэр Навчаа болон төрсөн ах, дүү нарыг нь баривчлан хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэжээ. Г.Дэмидийг 1962 онд цагаатгажээ.

Г.Дэмид улс орны батлан хамгаалах хүчийг бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан тул Байлдааны гавьяаны Улаан тугийн одонгоор дөрвөн удаа, “Алтан гадас” одон, Зөвлөлтийн Улаан тугийн одонгоор шагнагджээ. (Г.Мягмарсамбуу)

Үндсэн мэдээлэл:

Ашигласан ном зохиол

• Агваан Ш. Маршал Дэмид. Уб.,1994.
• Ганболд С. “Монгол Улсын өрлөг жанжин Гэлэгдоржийн Дэмид”. “Эрүүл энх” хэвлэлийн газар. Уб., 2000.
• Дэмид Г. Илтгэл, өгүүлэл, хэлсэн үг “1930-1937”. Сонгон эмхтгэж тайлбар хийсэн Б.Даваасүрэн. Уб.,1991.