Түүхэн товчоон: Чандмань Хар уулын булш

Хүрлийн үеийн булш оршуулгын дурсгал 

    Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын нутаг дахь Чандмань Хар уул орчимд хийсэн хайгуул судалгааны үр дүнд нийт 300 гаруй дурсгалыг бүртгэн баримтжуулснаас нийт хүрэл, хүннү, монголын үед холбогдох олон тооны булш оршуулгын дурсгалыг малтан шинжилсэн юм. 
    Чандмань Хар уулын хүрлийн үед холбогдох дурсгал нь гадаад зохион байгуулалтын хувьд өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой бөгөөд энэ нь тухайн он цагт холбогдох дурсгалын томоохон төлөөлөл хэмээн үзэж болно. Уг дурсгалыг гадаад бүтцийн хувьд нэгдүгээрт, голдоо дөрвөлжин хашлагатай, гадуураа дугуй болон дөрвөлжин хэлбэрийн дараастай булш, хоёрдугаарт, “шоргоолжин” болон түүнтэй төстэй хэлбэрийн булш, гуравдугаарт, бусад хэлбэрийн булш хэмээн гурав ангилан үздэг.
    Эдгээр дурсгалуудаас хамгийн олноор малтан шинжилсэн булш бол хүрэл зэвсгийн үед холбогдох чулуун дарааст булш юм. Чандмань Хар уулын хүрлийн үеийн булш нь ихэвчлэн уулын энгэр газарт ганц нэгээрээ буюу цувраа байдлаар бүлэглэн оршино.Уг булшны голын хашлагыг зохион байгуулалтаар нь өрлөгөн хашлагатай, дан чулуун хашлагатай, өрлөгөн болон дан чулуун хашлагатай хэмээн дэд ангид хуваан авч үздэг. Хашлагыг 3-5 үе давхарлан эмх цэгцтэй өрнө. Хашлаганы дотор талыг дүүргэх явцад цүлхийж нурахаас сэргийлэн гадна талаас нь хавтгай чулуугаар түшүүлэн манана. Манаас чулуугаар хашлага чулууг бүрэн тойруулахаас гадна зүүн тал буюу оршуулгын толгой талд өвөрмөц өнгийн чулуугаар манаж, сондгой тэмдэг тавьдаг байжээ. Хүнээ оршуулахдаа 60 гаруй см гүнтэй зүүн хойш, зүүн тийш хандсан нүх ухаж, амсрыг нь дагуулан хавтгай чулуу эгнүүлэн тавиад хүнээ түрүүлгэ нь харуулан ихэвчлэн тэнэгэр байдлаар тавина.
    Булшинд тэр болгон эд өлгийн зүйлс дагалдуулаад байхгүй боловч дагалдуулсан тохиолдолд чулуу, шавраар хийсэн зүйлс тааралдаж байна. Дагалдуулсан эд өлгийн зүйлсийн зориулалт нь ихэвчлэн гоёл чимэглэл, ахуйн хэрэглээний зүйлс байгаа бөгөөд зэр зэвсгийн зүйлс ганц ч тохиолдоогүй болно.
    Он цагийн хувьд хүрэл зэвсгийн дунд үе буюу НТӨ II мянганы эхний хагасаас сүүлийн хагаст холбогдоно.
    Чандмань Хар уулын хүрлийн үеийн булшны ихэнхийг хүнийг түрүүлгэ нь харуулсан оршуулга эзлэх бөгөөд энэ нь эртний нийтлэг оршуулгын зан үйлээс зарим талаараа эрс ялгаатай байгаа нь тухайн үеийн хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, овог аймгуудын харилцан хамаарал, цаашлаад монголчуудын угсаа гарвалыг судлахад чухал эх хэрэглэгдэхүүн болох нь дамжиггүй. (Ч.Амартүвшин)

Ашигласан ном зохиол

Амартүвшин Ч., Батболд Н., Эрэгзэн Г., Батдалай Б. Чандмань Хар уулын археологийн дурсгал I.  УБ., 2015. 

Амартүвшин Ч., Ерөөл-Эрдэнэ Ч., Гүнчинсүрэн Б., Цогтбаатар Б. Эртний нүүдэлчдийн оршуулгын зан үйлийн өвөрмөц нэгэн хэлбэр //Studia archeologica. Tom. XXIV(IV), Fasc.11.УБ.,2007,т. 141-160.