Түүхэн товчоон: Эртний монголчуудын булш

     Сурвалж бичгийн мэдээнд дундад зууны монголчууд хүүр оршуулахдаа ихэд нууцалж, ялангуяа хаад ихсийг оршуулсан газраа хэнд ч мэдэгдэхгүй болгохыг эрмэлздэг байсан тухай өгүүлсэн нь бий. Тиймээс ч Монголын их хаад байтугай, нэр ус нь тодорхой нэг ч язгууртан ноёны булшийг нээн олж малтан шинжилсэн зүйл одоогоор үгүй юм.

     Дундад зууны монголчуудын жирийн иргэдийн булш ихэвчлэн нэг газар цөөн тоотой олдох бөгөөд газрын хөрсөн дээр чулуу өрж хийсэн нууцлаг дараастай, заримдаа шороон овоолготой, дараасыг хуулж авахад голдуу дан шороогоор булж төдий л гүн биш булшны нүхэнд австай, авсгүй хоёр янзаар оршуулсан байдаг. Түүнээс гадна булшны нүхэн дэх аль нэг талын ханыг хажуу тийш хөндийлөн ухаж шарилыг хөмөгт тавьж нууцлан оршуулах зан үйл байжээ.

     Эрэгтэй хүний булшнаас байлдааны зэр зэвсгийн зүйлс, нумын ясан наалт, үйсэн саадаг, эмээл, дөрөө, хазаарын хэрэглэл, хэт цахиур, бүсний чимэглэл олдох ба эмэгтэй хүний булшинд гоёл чимэглэлийн зүйлс, богтаг малгай, үйлний хайч, ээрүүлийн таваг, сам, толь, сав суулга гэх мэт зүйл дагалдуулан хийсэн нь нийтлэг тохиолдоно. Мөн булшнаас хойлгын махан хүнсний үлдэгдэл болох элдэв мал амьтны яс, үүний дотроос ихэвчлэн хонины шагайтай шаант, нуруу, дал дагалдуулсан байдаг. Шагай чөмгийг ихэвчлэн хүүрийн толгой талд шагайтай талаар нь доош харуулж босгон тавьдаг зан үйл байжээ.

     Одоогоор манай улсын нутагт нийт 80 шахам газар 600 орчим эртний монгол булш малтан шинжилж судалгааны үр дүнгээс хэвлэн нийтэлжээ. Өнөөгийн судалгааны түвшинд малтан судалсан булшнуудыг он цагийн хувьд Монголын археологийн соёлын түрүү үе (X-XII зуун), сонгодог үе (XIII-XIV зуун), хожуу үеийнх (XV-XVII зуун) хэмээн ангилж болно. (Н.Батболд)

Амартүвшин Ч., Батболд Н., Эрэгзэн Г., Батдалай Б. Чандмань Хар уулын археологийн дурсгал I. УБ., 2015.

Батдалай Б. Дундад зууны үеийн булш оршуулгын дурсгалын он цагийн асуудалд. // Археологийн судлал. Т.XXXV, fasc.32, УБ., 2015, тал 483-493.

Пэрлээ Х. Эртний монголчуудын үхэгсдээ оршуулж байсан зан үйлийн асуудалд. УБ., 1956.

Төрбат Ц, Батсүх Д. Таван толгойн монгол язгууртны булшнууд. // Монгол-Францын археологийн нээлтүүд, хорин жилийн хамтын ажиллагаа. Үзэсгэлэнгийн каталог. УБ., 2015, тал 139-169.

Эрдэнэбат У. Монгол эхнэрийн богтаг малгай. УБ., 2006.

Эрдэнэбат У. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт дундад зууны монголчуудын булш, оршуулгын дурсгалыг судалсан тойм. // Монголын археологийн шинжлэх ухаан. “Монгол улсын шинжлэх ухаан” 108 боть цуврал бүтээлийн 32-р боть. УБ., 2007.

Эрдэнэбат У., Төрбат Ц. Онгон нутгийн өв соёл. УБ., 2011.