Түүхэн товчоон: Улаанбутангийн тулалдаан

1690 онд Зүүнгарын хаан Галдан Бошгот анх удаа Манжийн цэрэгтэй тулгаран байлдаж ялагджээ. Түүхэнд уг тулалдаан болсон газрын нэрээр нь Улаанбутангийн тулалдаан хэмээн нэрлэжээ.

Зүүнгарын хаан Галдан бошгот Өндөр гэгээн Занабазар, Түшээт хан Чихундорж нарыг нэхэмжлэн  Манж Чин улсын хилийн дотор нэвтрэн оржээ. Улаанбутан хэмээх газар Галдан бошгот Манжийн цэрэгтэй тулалдан бүслэгджээ. V Далай ламын элч Жирүн хутагт Манжийн цэргийн жанжин Элбэг чин вантай тохиролцож Манжийн Энх-Aмгалан хааны зарлиг иртэл Зүүнгарын цэрэг хязгаарын гадна хүлээж байх болов. Гэвч энэ нь худал байж Зүүнгарын цэрэг итгэлийг эвдэн зугатан гарчээ. 

Халхын Засагт ханы хаан ширээний тэмцэл өргөжиж уг хэрэг явдалд Халхын Түшээт хан Чихундорж, Ойрадын Галдан бошгот нар оролцох болсон, Галданы дүү алагдсан зэрэг нь Халх, Ойрад дайтахад хүргэжээ. 1688 онд Ойрадын Галдан бошгот Халхын нутагт цөмрөн орж Түшээт хан Чихундорж, түүний хүү Галдандорж нартай тулалдаж ялжээ. Өндөр гэгээн Занабазар, Түшээт хан нар зугатан явсаар Манжийн эрхшээлийн нутагт очжээ. Галдан бошгот тэднийг нэхэмжлэн явсаар Улаанбутанд Манжийн цэрэгтэй тулалджээ. 1690 онд Галдан бошгот Өндөр гэгээн, Түшээт хан нарыг нэхэмжлэхээр цэрэг авч Үзэмчин хошууны Олгой (Улахуй) голд хүрч очжээ. Тэр үед Манжийн Энх-Амгалан хаан  Эрхин сайд Аранид 20 000 цэрэг өгч, мөн олон хошуудаас цэрэг татаж нэгдсэн хүчээр Галдан бошготыг дайлагтүн хэмээн зарлиг буулгажээ. Эрхин сайд Арани хошуудаас ирэх цэргийг хүлээлгүй Галдангийн цэргийг дангаар дайлж ялагдсанд Энх-Aмгалан хаан уурлаж түүний хэргэмийг нь хасч дөрвөн дэс бууруулжээ.

Түүний дараа Галдан бошгот хязгаарын гаднах Эрээн гэдэг газар очсон байв. Манжийн Энх-Амгалан хаан Галдан бошготод удаа дараа элч илгээж Жавзундамба хутагт болон Түшээт ханы талаар хэлэлцээр хийе, дотогш орж ирэгтүн гэж хэлүүлсээр байв.

Галдан бошгот V Далай ламын элч Ялгуугсан хутагт, Жирүн хутагт нарын ятгалгаар Хэшигтэн хошууны Улаанбутан хэмээх ууланд хүрч очжээ. Тэр үед Манжийн Энх-Амгалан хааны зарлигаар ах Элбэг чин ван нь 100 000 цэрэгтэй Хэшигтэн хошууны Дөргөн голд хүлээж байжээ. Галдан 30 000 цэрэгтэй байсан ба цэргийн ачаа хөсөгт хэрэглэж байсан түм гаруй тэмээг Улаанбутан уулын бэлээр тойруулан, хөлийг нь уяж хэвтүүлэн “тэмээн хэрэм” босгожээ. Элбэг чин ван цэргээ 3 анги болгон довтолж Зүүнгарын цэргийг бүслэн авав. Хоёр өдөр тулалдсаны эцэст тэмээн хэрмийг нь эвдэж байдал хүнд болсонд Жирүн хутагт 70 гаруй шавь нарын хамт хэлэлцээр хийхээр иржээ.Жирүн хутагт Далай ламын элч тул Элбэг чин ван хүндэтгэн хүлээн авч ярилцсаны эцэст Элбэг чин ван түүнд итгэн Зүүнгарын цэргийг хязгаарын гадна хааны зарлигийг хүлээх болгов. Галдан бошготын цэрэг тэр шөнөдөө уулнаас буухад Чин вангийн зарлигтай тул манжийн цэргүүд зам тавьж өгчээ.

Галдан бошгот, манжийн  цэрэг араас нь мөрдөхөөс сэргийлж түймэр тавиад зугатсаар Онон голд хүрч иржээ. Хүчний тэнцваргүй уг тулалдаанд Галдан бошготын цэрэг их хохирол амсчээ. Энэ тухай сонсч мэдсэн Манжийн  Энх-Aмгалан хаан уурлан бухимдаж Элбэг чин ванг торгох ялаар шийтгэжээ. Улаанбутанд Галдан бошигт ялагдсанаар зорилгодоо хүрч чадсангүй. (С.Цолмон)

 

Биеэр дайлж өрнө, умрын газрыг төвшитггөн тогтоосон бодлогын бичиг. Алшаа зүүн хошууны Ардын засгийн ордон зохион байгуулж эмхэтгэв. ӨМСХХ.,1992 (монгол бичгээр)

Намсрай., Галдан бошгот, Хөх хот.,1987 (монгол бичгээр)

Намсрай., Дөрвөн Ойрадын түүх, ӨМАХХ.,1993 (монгол бичгээр)

Намсрай., Зүүн гарын хаант улсын түүх, Хөх хот.,1996 (монгол бичгээр)

Цолмон С., Галдан бошгот хаан. Нийгэм улс төрийн үйл ажиллагаа (1644-1697), УБ.,1994

Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть, УБ., 2002 

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ., 2003