Түүхэн товчоон: Далан Түргэний хос толгойн зураг

Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Хотон нуурын хойд хөвөөнд оршино. 2004 oнд З.Батсайхан, Х.Эделхан, Р.Кортум нарын судлаачид Далан Түргэний хос толгойн хадны зургийг тоолон бүртгэх ажлыг эхлүүлэн хийсэн байна.

2005, 2007, 2014, 2015 онд Я.Цэрэндагва, Р.Кортум, Б.Жаргалсайхан нар  нар Буянт сумын нутаг Бөөрөгтийн гол, Цэнгэл сумын нутагт орших Далан Түргэний хос толгойн хадны зургийг судлах ажлыг үргэлжлүүлжээ.

2007 онд Далан Түргэний хос Толгойн хадны зургийн дурсгалыг ОХУ-ын археологич В.Д.Кубарев үзэж танилцжээ.

2010 онд Д.Цэвээндорж, Я.Цэрэндагва, Б.Өмирбек нар Далан Түргэний хос толгойн хадны зургийн дурсгалын хуулан баримтжуулах ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байна.

2011 онд Монгол-Америкийн хамтарсан “Хадны зураг ба археологи: Монгол Алтайн шүтлэгт газрын судалгаа” төслийн судлаачид Далан Түргэний хос толгойн хадны зургийн дурсгалыг тоолон бүртгэх, хуулах, баримтжуулах ажлыг үргэлжлүүлэн хийсэн байна.

Далан Түргэний хос толгой нь Хотон нуурт хамгийн ойрхон орших бие биенээсээ холгүй орших хоёр толгой юм. Далан Түргэний баруун толгой нь баруун хойноос зүүн урагш сунан тогтсон бөгөөд урт нь 2,2 км. Хамгийн өргөн хэсэгтээ 1,2 км хүрнэ. Толгойн хамгийн өндөр оргил нь далайн түвшнээс дээш 2257 м өндөрт өргөгджээ. Зүүн толгой хойноос баруун хойш чиглэлтэй. 2,2 км урт, 0,6 км өргөн. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 2200 м өргөгдсөн. Хадны зургийн дурсгалууд энэ хоёр толгойн занарлаг хүрэн хад болон конгломерат чулуунаа сийлэгдсэн. Судалгааны дүнд Далан Түргэний хос толгойн 700 гаруй хаднаа 7000 гаруй хадны зураг, дүрслэл байгаа нь тогтоогджээ. Дүр дүрслэл талаас авч үзвэл янгир хамгийн олон дүрслэгдсэн байна. Мөн буга, аргаль, үхэр, адууны дүрслэл голлоно. Амьтдын дүрсээс харахад шүтлэгийн шинж тэмдэг бүхий зураг дүрслэл байгаа нь хүрэл зэвсгийн үеийн нүүдэлчдийн ертөцийг үзэх үзэл, зан заншил, шүтлэг бишрэл, бэлгэдэл зүйн асуудлыг тодруулахад чухал нөлөөтэй юм. Амьтан шүтлэгийн зэрэгцээгээр ан агнуурын гол тусгал болсон олон тооны зурагтай. Ан агнуурт хүрэл болон төмөр зэвсгийн үед нум сум, жад голлон хэрэглэж ганцаар, хоёр гурваараа, мөн олуулаа зээглэн агнах хэлбэр давамгайлж байсныг  тодорхой зохиомжуудаас харж болно.

Малыг гаршуулж гэршүүлсэн үйл явдлын эхэн үеийн ерөнхий төлөв чиг хандлагыг Далан Түргэний хадны зурагт тодорхой гаргасан байдаг. Амьтдыг бодит байдлаар дүрслэхээс гадна загварчлан дүрслэх явдал хүрэл зэвсгийн хөгжингүй үеэс дэлгэрч эхэлснийг бугын зургаар төлөөлүүлэн харж болно. Адуу малыг гаршуулж гэршүүлсний илэрхийлэл болсон олон тооны морьтон, адуу хөллөсөн тэрэгний зураг элбэг тааралдана.

Неолит, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн түрүү үе, дундад эртний улсуудын үед холбогдоно. (Я.Цэрэндагва)