Түүхэн товчоон: Цагаан Ханангийн хадны оршуулга

Өмнөговь аймгийн Ноён сумын нутаг дахь Цагаан ханангийн хадны оршуулга

     2000 онд Өмнөговь аймгийн Ноён сумын төвөөс зүүн хойш 10 гаруй км зайтай Цагаан ханан хэмээх газарт эртний булш тоногдсон тухай мэдээллийн дагуу судлаачид очин нягтлан судалсан байна. Уг агуй 130 см өндөр, 200 см өргөн, 400 см урт, нэг хонгилтой, жижиг хайрган чулуун тогтоцтой ажээ. Нутгийнхан уг агуйг Ногоон торгон дээлтийн, Дээдсийн, Баатар сангийн сэлэм нуусан, Муухайгийн, Махчины хэмээн олон янзаар цээрлэн нэрлэж байжээ. 
     Уг хадны оршуулга хэдийгээр сүйтгэгдсэн хэдий ч зургаан тал бүхий бөмбөгөр оройтой, өргөн бус саравч бүхий, ар талдаа өргөн шилэвчтэй малгай, хүрэн шаргал өнгийн ширээр хийсэн, түрий нь өвдөг хэсэгтээ өндөрссөн, дунд зэргийн зузаан ултай гутал, гол ба хоёр захаараа яльгүй өндөрссөн дэрэвгэр амтай, ёроол нь тэгшдүү, шар, цэнхэр, улбар өнгийн дөрвөн хэсэг торгыг зүйж хийсэн даавуун хавтга, гурван дэлбээтэй навч, иш салаалан угалзарсан цэцэг гаргаж салаа туурайтай домгийн амьтан дүрсэлсэн торгон дээл хувцасны тасархай, улаан шаргал өнгөтэй нарийн утсанд сүлбэсэн хар, хөх эрээн, хөх цэнхэр, шар болон өнгөгүй сувс, улаан шүр болон хуш модны самрын ясаар хийсэн зүүсгэл, хүрэл гархи, модон самны хугархай, малгай бүчний сурвалж, модон авс зэрэг цөөн тооны чухал үнэ цэнтэй олдвор, эх хэрэглэгдэхүүнийг судлаачид цуглуулан авч чадсан ажээ. 
     Судлаачид энэхүү булшны он цаг, уг оршуулсан хүний овог угсаа, язгуур сурвалж, зэрэг хэргэм тэргүүтнийг тодруулж нягтлах баримтыг бүтнээрээ үлдэж хоцорсон малгай, гутал хэмээн тодорхойлжээ. Дурдсан малгайг харьцуулан үзэж он цагийг нягтлах хамгийн тодорхой бөгөөд найдвартай сурвалж бол Бээжин хотноо хаадын ордонд буй XIII-XIV зууны Монголын хаад хатдын хөрөг зураг бөгөөд Дорнод Монголын нутаг дахь тухайн үеийн чулуун хөрөг хоёр юм. Тухайн үед хаадын малгай нь бөмбөгөр оройтой, тойрсон төдий л өргөн бус хүрээтэй, ар тал руу шилэн хүзүүг халхлан унжсан өргөн шилэвчтэй бөгөөд орой дээрээ үнэт эрдэнийн чулуугаар хийсэн бололтой жинстэй байдаг нь дээрх хоёр эх хэрэглэгдэхүүнд тодорхой дүрслэгдсэн байдаг ажээ. Ийнхүү дээрх цөөн боловч тодорхой эд өлгийн зүйлст тулгуурлан судлаачид XIV зууны дунд үеийн монгол язгууртны булш оршуулга болохыг тогтоосон байна. (Ч.Амартүвшин) 

Ашигласан ном зохиол

Баяр Д., Эрдэнэбат У. Монголын эзэнт гүрний үед холбогдох нэгэн ховор дурсгал //Studia  archaeologica. Tomus XX, Fasc.8. УБ., 2000, т. 100-129.