Түүхэн товчоон: Ярлык

Их Монгол улсыг байгуулж Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын үед зарлиг гэдэг үгийг их хаанаас өөр хэн ч хэрэглэх эрхгүй байсан нь тодорхой байна. Монгол бичгийн онцлогоос хамаарч зарлиг гэдэг үг орос хэлэнд ярлык хэмээн хэлбэр нь өөрчлөгдөн тэмдэглэгдсэн ч зарлиг гэдэг утга нь хэвээр хадгалагджээ.

Судлаачдын олж тогтоосноор эзэнт гүрний хаадын зарлиг нь дараах бүтэцтэй байжээ. Үүнд: Эхлэлийн тогтсон хэллэг (оршил), Зарлиг тушаал гаргагчийн нэр, Хэнд хандсан (хүлээн авагч), Гол агуулга, Бичсэн огноо, газар

Зарлигийн эхэнд “Мөнх тэнгэрийн хүчинд”, “Мөнх тэнгэрийн хүчинд, хааны ивээлд” хэмээх тогтсон  хэллэг нь Чингис хааны үеэс түгээмэл хэрэглэгдэж байсан ч Өгэдэй хааны үеэс бичгийн хэлэнд хэлбэршжээ. Зарлигийн энэ хэлбэршил Их Монгол улсын дөрөвдэх хаан Гүюг хааны тамганы дардас, түүний Ромын Пап ламд илгээсэн перс хэлээрх захидал зэргээс үзэхэд, түүний үеэс эхлэн аливаа зарлигийн бичгийн эхэнд энэ хэллэгийг заавал оруулан бичих болсон. Түүний дараа тухайн зарлигийг хүлээн авах албан байгууллага болон хувь хүн байх ба агуулга нь онцгой эрх дарх, хөнгөлөлтийг үзүүлэх буюу анхааруулга сүрдүүлгийн үгээр илэрхийлэгднэ.

Зарлигийн эцэст бичиг үйлдсэн огноо, газрыг заавал бичдэг байжээ. Дай Юань улсын Шидабал Гэгээн хаан хүртэл 12 жилийн тооллыг баримталсан байдаг бол түүнээс хойш 12 жилийг, хаадын оны цолтой давхар хэрэглэх болжээ.

Зарлигийн төгсгөлд их хаадын нэр, оны цолыг хамгийн өндөр мөр тэтгэн бичих ба түүнээс доош зэрэг дагуу мөр тэтгэдэг байв. Мөр тэтгэх ёсыг уйгуржин монгол, дөрвөлжин бичгийн дурсгал, нанхиад үсгийн дурсгалд ч мөн адил баримталдаг байж.

Зарлигийг бичсэн огноо, газар гэсэн хэсэгт ал улаан тамга дарна. Хэрэв захидлын цаас нь залгаастай байвал захидлын баталгаат чанарыг хангахын тулд залгаас бүр дээр тамгална.

Алтан ордны улсын хаадаас гадаадын худалдаачдад олгосон зарлигийн бичгүүд, Хубилай хаан болон түүнийг залгамжлагч хаадаас шашны сүм хийд, лам нарыг алба татвараас хөнгөлсөн зарлиг зэрэг зарлигийн олон бичгүүд өнөөг хүртэл уламжлан иржээ. (С.Цолмон)

Сумьяабаатар Б., XIII-XIV зууны Монгол Солонгос харилцааны бичгүүд (Тэргүүн дэвтэр), УБ., 1978

Хубилай хаан түүнийг залгамжлагчид, УБ., 2015

Шагдарсүрэн Ц., Монголчуудын утга соёлын товчоон, УБ., 2013

Григорьев А.П., Монгольская дипломатика, XIII-XIV вв.Л.,1978