Түүхэн товчоон: Их Ляо улс

Түрүү монгол хэлт хятан нарын байгуулсан төр улс.

 Хятанчуудад үндсэн 8 аймаг байх ба тэдгээр аймгуудаас 3 жил жил тутамд өөрсдийн удирдагчийг сонгодог уламжлалтай байв. 970 онд Елюй Амбагян энэ журмыг зөрчин, өөрийгөө Хятан улсын хаанаар өргөмжилжээ. Тэрээр монголчуудыг довтлон, Уйгурын нийслэл Орду-Балык хотыг эзлэн авчээ. Үүний дараа Амбагян хаан Умард Хятадыг довтлов. 926 онд Бохай улсыг дайтах үеэр Амбагян хаан нас баржээ. Ляо гүрэн өнөөгийн Монгол улс, Өвөр Монгол, Зүүн Өвөр Байгаль, Манжуурын хэсэг, Солонгос, Хятадын газао нутгийг хамран оршиж байв. Амбагян хааны хүү Токуан Хятадын Сүн улсын эсрэг цэргийн үйл ажиллагааг үргэлжлүүлсэн. Хятанчуудын дэмжлэгээр хаан ширээнд суусан эзэн хаан Ши Чин Тан 936 онд тогтмол алба төлөхөөс гадна Хэбэй ба Шаньси мужийг хятанчуудад өгчээ. Хоёр жилийн дараа Токуан Бээжинг довтолж, түүнийг өөрийн өмнөд талд суух Нанкин хот болгосон юм. Хятад нэрийн үүслийг ”хятан” үгнээс үүссэн гэж үздэг. 1125 онд Алтан улс Хятадын Сүн улстай хүч хавсран Ляо улсыг хоёр талаас нь довтолж, Хятан гүрнийг мөхөөжээ. Гэвч хятанчуудын зарим нь Дундад Азид нүүн очиж, тэнд Хар Хятан улс буюу Баруун Ляо улсыг байгуулсан юм.

Ляо гүрэнд 4 нийслэл хот байв. Үүнд, дээд нийслэл хот Шанцзин, зүүн нийслэл хот Ляоян, баруун нийслэл хот Датун, өмнөд нийслэл хот Нанжин (өнөөгийн Бээжингийн бүсэд) юм.

Хятанчууд мал аж ахуйг голлон эрхлэхийн зэрэгцээ гахай, шувууны аж ахуй, бас буга үржүүлж байсныг археологийн баримтууд харуулна. Гахайн аж ахуйг хятанчууд, харин шувууны аж ахуйг хятад, бохай ба газар тариалан эрхлэгч суурьшмал хүмүүс эрхэлж байсан нь эргэлзээгүй юм. Ляо гүрэн байгуулагдах хүртэл хятанчууд газар тариалан эрхэлж байсныг бичгийн сурвалжийн мэдээ батална. Ляо гүрний үед хятанчуудын дунд газар тариаланг идэвхтэй хөгжүүлжээ. Түүнчлэн ан агнуур, загасны аж ахуй эрхэлж байв. Гар урлалын дотор хятанчуудын ваарны үйлдвэрлэл онцгой байр суурь эзэлнэ. Хятанчуудын ваарны үйлдвэрлэл хэдэн зууны туршид сав суулга үйлдвэрлэх уламжлал тасралтгүй тогтвортой байсныг харуулна. 

Ляо гүрэнд хот, ордон, бурхны шашны сүм хийд, номын сан, дунд сургууль ба их сургуулиуд байгуулж байжээ. Хятанчууд их, бага хоёр бичиг хэрэглэж байв. Амбагян хааны зарлигаар түүний зээ Лубугу 920 онд 1460 тэмдэгт бүхий Хятаны их бичгийг зохиожээ. Гэвч энэ бичиг үсэг өргөнөөр тархан хэрэглэгдсэнгүй. 925 онд Амбагян хааны дүү Дела Юньдухунь уйгурын элчтэй уулзаж, богино хугацаанд уйгур үсэг сурч, улмаар 350 тэмдэгт бүхий бага бичгийг зохиожээ. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Крадин Н.Н., Ивлиев А.Л. История Киданьской империи Ляо. М., 2014.

Монгол улсын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 2004.

Пэрлээ Х. Хятан нар тэдний монголчуудтай холбогдох нь. //Түүхийн судлал. Т. I. УБ., 1959.