Түүхэн товчоон: Мухулай

 

Их Монгол улсын үеийн улс төрийн зүтгэлтэн, цэргийн ноён.

Мухулай бол Жалайр аймгийн Гүнгоогийн хөвгүүн бөгөөд 1170 онд төржээ. Тэрээр 1197 онд Чингис хаантай золгосноос хойш чин үнэн сэтгэлээр нөхөрлөж Тэмүжинтэй хамтран Монгол улсыг байгуулахын төлөө амь биеэ хайхралгүй зүтгэн тэмцэж явжээ. Тэрээр Монголын өндөрлөг дахь Тайчууд, Хэрэйд, Найман зэрэг олон аймгийг төвшитгөн дагуулах дайнд өөрийн биеэр оролцож олон удаа гавьяа байгуулжээ. Ийнхүү Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулсны сүүлээр гавьяа зүтгэлтнээ шагнах үед Боорчи, Мухулайн нэрийг хамгийн түрүүнд дурдсан бөгөөд Мухулайг зүүн гарын түмтийн ноён бөгөөд бүх цэргийг захирах улсын вангаар томилжээ.

Мухулай бээр 1211 оноос 1216 оны хооронд Чингис хааныг дагаж Алтан улсыг дайлах аян дайнд оролцжээ. 1211 онд Алтан улсын их жанжин Хушаху 40 түмэн их цэргийг дайчилж, Монголын цэргийг угтан байлдав. Хүлэг Мухулай Чингис хаанд дайны арга бодлогыг өргөж цэрэг жолоодон байлдсаны дүнд Хушахугийн 40 түмэн цэргийг нэг цохилтоор бут ниргэсэн байна. 1214 оны 4-р сард Чингис хаан Мухулайн удирдсан гол замын цэрэг, Өгэдэйн удирдсан баруун замын цэрэг, Хасарын удирдсан зүүн замын цэрэг, Алтан улсын дундад нийслэл Чжунду хотыг бүслэн хаав. Алтан улсын хаан байдал хүндэрснийг мэдэрч найрамдахыг гуйж гэрээ байгуулав. Гэтэл Монголын цэрэг ухраад 3 сар ч болоогүй байтал Алтан улс гэрээнээсээ тэрсэлж Монголд өргөсөн хот боомтоо эргүүлэн авахаар оролджээ. Үүнийг сонссон Чингис хаан ихэд хилэгнэж, 1215 онд Мухулай Го ванд зарлиг буулгаж Алтан улсын умард нийслэлийг байлдуулсан бөгөөд удалгүй эзлэн авч ялалтын эрчиндээ цэрэг урагшлан Алтан улсын Синчжунфу зэрэг чухал хотуудыг эзэлж мөн удалгүй Мухулай, Сүбээдэй, Самуха нарын удирдсан гурван замын их цэрэг Алтан улсын дундад нийслэл Чжунду хотыг эзлэн авав.

1217 онд Чингис хаан Мухулайг улсын вангаар дахин тунхаглаж өөрийн биеийг төлөөлөн бүх цэргийг захирах туг сүлдийг соёрхож Алтан улсыг мөхөөж, Умард Хятадыг захирах бүрэн эрхийг олгожээ. Тухайн үед Мухулай Го вангийн мэдэлд 23 мянган Монгол цэрэг, 20 мянган кидан цэрэг бас нэг бүлэг умард хятадын цэрэг байжээ. 1217-1223 он хүртэлх 7 жилийн хооронд Мухулай Го вангийн удирдсан их цэрэг Шаньдун, Хэбэй, Шаньси, Шэньси зэрэг олон газрын хот тосгоныг байлдан эзэлж Хатан голоос умардах өргөн уудам нутгийг Монголын эрхшээлд оруулжээ. 1223 онд Мухулай Наньцзин хотыг эзлэхээр өмнө зүгийг довтолж, Хатан голыг гэтлэн одоох Шаньси мужийн Вэньшуй сяний хязгаарт хүрч хүнд өвчнөөр нас нөгчжээ. Мухулай жанжин нас нөгчихийн өмнө өөрийн дүү Буха ноёныг дуудаж “Би улс гүрний төлөө зэр зэвсэг хөдөлгөж, 40 гаруй жил зүүнийг дайлж барууныг байлдан их үйлсийг бүтээхэд туслан зүтгэж явав. Гагцхүү Алтан улсын нийслэл Бяньцзин хотыг эвдэлж эс чадсандаа харамснам. Чи байлдан авахыг хичээгтүн” гэж гэрээслээд өөд болсон гэдэг. Тухайн үед насан сүүдэр 54-тэй бөлгөө. Их Юань улсын Шидбал гэгээн хааны үед “Шударга баатар” цолоор нэхэн өргөмжилжээ. Мухулайн хөвгүүн Бул эцгийн Го ван зэргийг залгамжилж Алтан улс болон Өмнөд Сүн улсыг сөнөөхөд үлэмж их гавьяа зүтгэл гаргажээ. (А.Пунсаг)