Түүхэн товчоон: Несторын шашин

V зуунд үүсч Монголын тэгш өндөрлөгт дэлгэрсэн Загалмайтны шашны нэгэн урсгал.

Несторын шашин нь Византийн эзэнт гүрний Эфес хотноо 431 онд болсон Загалмайтны шашны их чуулганаар тус улсын нийслэл хот Константинополийн тэргүүн хамба Нестор хэмээгч Христийг хоёр мөн чанартай бурханлаг шинжтэй хүмүүн байсан хэмээн өөрийн үзэл бодлыг хамгаалсан ч ялагдаж улмаар энэхүү шашны чиглэл үүссэн байна. Эфесийн их чуулганаар несторын шашныг тэрс үзэл хэмээн үзэж, үл тэвчих бодлого явуулснаар тус шашин Византийн эзэнт гүрний нутгаас халин гарч Ойрхи Дорнод, Дундад Азид тархжээ. Улмаар Дундад Азиас Торгоны их замаар дамжин Монгол овог аймгуудын дунд X-XI зуунд дэлгэрсэн байна. Үүнд согдууд гол үүрэг гүйцэтгэжээ.

Монгол овог аймгуудаас анхлан Орхон голын хөндий, Байгал нуурын зүүн өмнөд биед оршиж байсан хэрэйдүүд 1007 онд несторын шашинд орж, тэдний дараа өнөөгийн Ордос хавьд төвлөрч байсан Онгуд, Орхон голын өрнө этгээдэд Найман, Байгал нуурын өмнөдөд Мэргэд зэрэг аймгууд уг шашинд орсон байна.

Монгол угсааны Хэрэйд, Найман, Мэргэд, Онгуд нарын дунд дэлгэрсэн несторын шашны сүсэгтнүүд болон тэдний ахуй амьдралын тухай Мөнх хааны хүрээнд хагас жил гаруй болсон Францын вангийн элч, католик шашны францискан ёсны гэлэн Вильгельм Рубрук “Дорнод этгээдэд зорчсон нь” хэмээх номондоо тэмдэглэсэн байдаг.

Их Монгол улс байгуулагдсанаас хойш Чингисийн алтан ургийнхан Хэрэйд, Найман, Онгуд нартай ураг төрлийн холбоотой болсон байна. Тухайлбал: Монголын их хаан Мөнх, Хубилай, Аригбөх болон Ил хаант улсыг үндэслэгч Хүлэгү нарын эх Толуйн хатан хэрэйд гаралтай Сорхугтани бол Монголын нестор шашинтны томоохон төлөөлөгч юм. Мөн Ван ханы ач охин, хожим нь 1258-1265 оны хооронд Хүлэгү хааны их хатан болсон Тогос (Докуз) болон Өлзий хатад, их хаан Өгэдэй, Гүюг нарыг нас барсны дараа төр барьж байсан Мэргэдийн Дөргэнэ, Ойрадын Огул Хаймиш зэрэг их хатад несторын шашинтай байжээ. Мөн 1251-1265 оны хооронд Цагаадайн улсын төрийн барьж байсан Эргэнэ хатан несторын шашинтай байв. Тэрбээр Ойрадын Төрэлчи хүргэн, Чингис хааны охин Цэцээхэн хоёрын дундаас гарсан бөгөөд Хүлэгү хааны хатан Өлзийн төрсөн эгч нь ажээ. Мөнх хааны хатан несторын сүмд идэвхтэй явж, сүсэгтнүүдэд бэлэг хүртээдэг байсан тухай Рубрук бичиж үлдээсэн байдаг. Тэрбээр Мөнх хааны гэр бүлийн хамт загалмайтны шашны баярт оролцож байсныг харсан тухайгаа тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд их хааны хүүг несторын санваартан өсгөж хүмүүжүүлсэн тухай мэдээлсэн байдаг.

Бүх шашинд адил тэгш хандах монгол их хаадын төрийн бодлогын үрээр их гүрний хэмжээнд несторын шашин сүм дуганаа барих, сүсэгтнийхээ хүрээг тэлэх замаар хөгжих боломжтой болсон байна. Тухайлбал: 1230-аад оны үед несторын шашны тэргүүн Симеон Раббан-ата монгол жанжны зөвшөөрлөөр исламын шашинт Азербайжаны нутагт несторын шашны сүм байгуулж, загалмай босгож байв. Цагаадайн улсын нутаг дэвсгэр болох Долоон голын нутаг болон Кульжийн хязгаараас XIII-XIV зууны үед хамаарах сири бичигтэй несторын шашны оршуулгын хөшөө чулуу 1886, 1902 онд тус тус олдсон байна. Эдгээр хөшөө чулуунаас гадна несторын шашны суурингууд Долоон голын сав газарт байсныг олж тогтоожээ.

Монголын эзэнт гүрэн задарснаас хойш несторын шашны сүм, дуганууд устаж, монголчуудын дунд эзэлж байсан байр сууриа алдсан байна. (Ц.Энхчимэг)