Түүхэн товчоон: Өртөө

XIII-XX зууны дунд үе хүртэл оршиж байсан зохион байгуулалттай, хүнсний хангамжтай, улсын хамгаалалттай мэдээлэл, зам харилцааны томоохон систем

Их Монгол улс байгуулагдсанаар зам харилцаа, өртөө төрийн дэмжлэгтэй, хамгаалалттай болсноороо өргөн уудам газар нутагт тэлэн өргөжжээ. Их Монгол улсын өртөөгөөр явсан Чанчунь аршаас гадна Гүюг хааны үед өртөөгөөр явсан Ромын Папын элч Плано Карпини, Мөнх хааны үед Хархорумд ирсэн Гийом де Рубрук, XIV зуунд өртөөгөөр аялан явсан Арабын Ибн Батутта нарын тэмдэглэлд өртөөний үйлчилгээ, хурд, өртөө нь нийт эзэнт гүрнийг хамран хэрхэн өргөжин тэлснийг тэмдэглэн үлдээжээ. 

Өртөөний сүлжээ бий болсноор өрнө, дорнын ард түмэн бие биеэ танин мэдэх, соёл шинжлэх ухааны ололт амжилт харилцан нэвтрэх өргөн боломжийг нээж өгөв. Өртөө нь өргөн уудам нутагт харьцангуй богино хугацаанд мэдээллийг түгээх боломжийг нэмэгдүүлснээрээ тухайн үедээ өнөөгийн интернетийн үүрэг гүйцэтгэж байсан гэж зарим судлаачид үзэх нь бий.

Өртөө нь Монголын их хаан болон төрөөс явуулах бодлогыг хэрэгжүүлэх гол хэрэгсэл болов. Алт, мөнгө, хүрэл гэрэгэтэй элч нар өртөөгөөр яаравчлан давхиж хаадын зарлиг, тушаалыг богино хугацаанд тархааж, албан хэргийг шийдвэрлэдэг байсан явдал нь төрийн бодлого шийдвэр амьдралд хурдан хэрэгжих үндэс болж байв.

1235 онд Өгэдэй хааны өртөөний талаар гаргасан зарлиг нь шинээр өртөө байгуулах тухай бус, харин Их монгол улсын өртөөг эзлэгдсэн орнуудын зам харилцаа, төвүүдтэй холбох тухай өгүүлсэн хэрэг юм.

Монголын Эзэнт гүрэн хүчирхэгжихийн хэрээр харь орныг баримтлан захирах, гадаад дотоод харилцаа хөгжин, худалдаа наймаа өргөжин тэлж, нааш цааш бичиг захидал илгээх, хүргэх гээд элчийн үүрэг ихэссэн тул Өгэдэй хаан 1235 онд өртөөний албыг өргөтгөн шинэчилж, нийслэл Хархорумаас баруун зүг Цагадайн улсаар дайруулан Батын Алтан ордоны улс хүртэл, зүүн урагш Бээжинг өнгөртөл олон суурь өртөө байгуулжээ.

Юань улсын үед хуурай замын 175 өртөө, усан замын 21 өртөө байсан нь тус тус салбарлаад хуурай замын 806, усан замын 403 өртөө, 15 нохойт болон илжгэн өртөө болон өргөжиж нийт эзэнт гүрний газар нутгийг бүхэлд нь холбож байв. 

Манж нар монголчуудыг байлдан эзлээд ноёрхлоо бэхжүүлэх, холбоо харилцаа элч төлөөлөгч, цэрэг, албан бичиг зэргийг шуурхай нэвтрүүлэх зорилгоор XVIII зууны тэргүүн хагасаас эхлэн олон замын цэрэгжүүлсэн морин өртөө байгуулсныг “Буухиа өртөө” буюу “Алтай замын цэргийн өртөө” хэмээжээ. Эхэндээ Халхын нутагт буухиа 120 суурь өртөө байсан бол XIX зууны эцэс гэхэд өртөөний тоо даруй 2 дахин нэмэгдсэн байна.

Богд хаант Монгол улсын үед Нийслэл Хүрээнээс Улиастай, Хиагт, мөн Улиастай, Ховдын хооронд өртөө байгуулжээ.  

1921 оны хувьсгал ялсны дараа “Өртөөний дүрэм”-ийг шинэчлэн тогтоожээ. 1949 онд  ардын аж ахуйтныг морин өртөөний албанаас чөлөөлж, 1960 онд өртөөг татан буулгажээ. (С.Цолмон)