Түүхэн товчоон: Зая бандида Лувсанпринлэй

XVII-XVIII зууны үеийн Монголын төр, шашны зүтгэлтэн, гүн ухаантан, соён гэгээрүүлэгч.

Зая бандида Лувсанпринлэй 1642 онд Халхын Сайн ноёны хошууны ард Сунтарын хоёрдугаар хөвгүүн болон мэндэлжээ. Тэрээр 1645 онд Түвэдээс Монголд заларсан хутагт Лодойжамцаас санваар авч, 1653 онд Өндөр гэгээнд бараалхан шавь оржээ. Өндөр гэгээн түүнийг Түмэнхэн Сайн ноёны хойт үр мөн гэж тодруулан “Ноён хутагт” цол хүртээжээ. Тэгээд Агваанлувсанбалсанбо хутагт Лувсанпринлэйжамц, номын хаан Маха бандида зэрэг эрдэмт лам нарын дэргэд монгол бичиг, түвэд хэл бичигт суралцжээ.

Лувсанпринлэй 1659 онд Өлзий хутагт цагаан нуур хэмээх газар чуулсан Халхын ноёдын чуулганд оролцов. 1660 оны хавар Түвэдийн Лхас хотод одож, V Далай лам Лувсанжамц (1617-1682)-аас гэцэл санваар хүртжээ. Лувсанпринлэй 1679 он хүртэл Түвэд оронд суралцахдаа голдуу Дашлхүмбэ хийдэд шавилан сууж байжээ.

Лувсанпринлэй Түвэдэд суралцах хугацаандаа ном эрдмээрээ алдаршин, таван ухаанд төгс нэвтэрсний тул V Далай ламаас “Зая бандида” буюу “Ялгуулсан гэгээн” хэмээх номын цол хүртжээ. 

Зая бандида Лувсанпринлэй 1679 оны өвөл Монгол нутагтаа буцан ирж, бурхны шашныг дэлгэрүүлэх, сүм хийд байгуулах, ном бүтээл туурвих ажлыг хийх болов. Урьд 1631 онд үндэс суурь нь тавигдсан Заяын хүрээнд 1679 онд сүмийг нэмэн байгуулснаас гадна Тамир булаг хэмээх газар хувийн хөрөнгөөр Гандангэжайлин буюу “Төгс баясгалант буяныг дэлгэруулэгч” хэмээх сүмийг байгуулжээ.

Нөлөө бүхий томоохон хутагтын хувьд Лувсанпринлэй тухайн үеийн улс төрийн амьдралд татагдан оролцож, зохих үүрэг гүйцэтгэж байв. Тэрээр 1686 онд болсон Хүрэнбэлчирийн чуулганд оролцож, Халхын ноёдыг эвлэрүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

Лувсанпринлэй 1689 онд Түвэд рүү одохоор төлөвлөж байсан боловч 1688 онд Ойрадын Галдан бошигт Халхад довтолсны улмаас чадаагүй ажээ. Түүгээр ч үл барам тэрээр 1689 оны хавар өмнө тийш халхчуудтайгаа нийлэхээр нүүх замдаа ойрадуудад баригдсан бөгөөд хэсэг хугацааны дараа тэдний гараас мултран Өвөр Монголд очжээ.

Энэ үеэс эхлэн Лувсанпринлэй Халх, Өвөр Монголын хаад ноёдын урилгаар залагдан ном айлдаж байв. Тэрээр мөн Дарба бандид номч хутагт Содовжамц, Шива ширээт Лувсан тэргүүтэй олон сайн эрдэмт хуврагийг төрүүлэн боловсруулсан сурган хүмүүжүүлэгч юм.

Зая бандида Лувсанпринлэй түүх шастир, буддын гүн ухаан, яруу найргийн онол, шашны зан үйл зэрэг чиглэлээр 6 боть зохиол туурвижээ. Түүний 4 боть нь түвэд хэлээр туурвисан “Заяын саньег” буюу “Тодорхой толь” хэмээх бүтээл юм. Түүнчлэн 1674 онд Түвэдэд байхдаа “Түшээт хааны намтар”-ыг монгол хэлээр зохиожээ.  

Зая бандида Лувсанпринлэй 1715 онд 73 настайдаа таалал төгсчээ. Түүний сууж байсан хүрээ буюу Заяын хүрээ нь Монголын шашин, улс төр, эдийн засгийн томоохон төв болсон билээ. 

Зая бандидын хойт дүрүүд Халхын тамгатай хутагтын нэг болж, түүний шавь нар Сайн ноён аймагт захирагдаж байв. (Ц.Цэрэндорж)