Энэ мэдээ хуучирсан буюу 2022-06-24 нд нийтлэгдсэн байна.

Дэмбээ гэдэг наадаан

6/ 24/ 2022    7 цаг 24 минут

Д.ЦЭРЭННАДМИД

 Монголчууд дээр үеэс ахуй амьдралынхаа онцлогт тохирсон олон янзын өвөрмөц соёлыг бүтээж ирсэн байдаг. Түүний нэг нь дэмбээ бөгөөд Монголчуудын оюун санааны ертөнцөд тодорхой байр суурьтай өв юм.

Дэмбээг чухам хэзээ, хаана үүссэнийг эрдэмтэн судлаачид тодорхойлж чадаагүй ч монголчуудын дунд тархаж хөгжлийн хувьд сонирхолтой замыг туулжээ.

Олон зуун жилийн уртад адууг гаршуулж ашиг шимийг нь хүртэх болж тэр дотор айраг гэдэг идээ ундааг гаргаж авсан тэр цаг үед хуруу, дэмбээг үүссэн гэж зарим хүн бичжээ.

Энэ туйлын магадлалтай болов уу. Гүүний айргийг монголчууд өргөн хэрэглэдэг. Тийм болохоор XIII зууны үед төрийн ундаа гэж нэрлэдэг байж.

Тэр үеийн түүхэн эх сурвалжуудад гүү хэрхэн саадаг, айргийг ямар аргаар исгэдэг тухай тодорхой тэмдэглэсэн нь бий.

Мөн айраг уухдаа дуулдаг, хуурддаг тухай мэдээлэл цөөнгүй.

Энэ бүхнээс үзэхэд чулуу атгах, хуруу гаргах, дэмбээдэх зэрэг уламжлалт тоглоом наадгай нь айраг уух соёлтой нягт холбоотой юм.

Өнөө үед ч Архангай, Булган, Дундговь, Өвөрхангай гээд адуу олонтой, айраг цагаа элбэгтэй нутгийнхан хуруу, дэмбээнд бусдаас илүүтэй байдаг шүү дээ.

Тэгвэл урлаг судлаач Х.Оюунбат бүтээлдээ “Хүрээ найр хатуу дэгтэй. Найрын өрнөлийн үед талцан дэмбээ, хуа, хөгшин даглаа зэрэг хуруу тааж тоглодог. Дийлдсэн нь айраг, архиар торгуулдаг байжээ” гэсэн байгаа юм.

Эдгээр тоглоом наадгайгаас ор тас мартагдсан нь ч бий. Харин “Сүхбаатар” кинонд “хөгшин даглаа”-гаар наадахыг бид харсан. Ер нь хуалах, хуруудах, дэмбээдэх наадааны тухай угсаатны зүйн хээрийн судалгааны тэмдэглэлд олонтаа тохиолдоно.

“Дэмбээ” гэдэг нэрийн утгыг Угсаатны зүйн судлаач, доктор  Хандын Нямбуу-Дэмбээ гэдэг үг нь түвдээр “Үнэн хэлнэ шүү”, “Булхайцахгүй шүү” гэсэн утгатай гээд магадгүй анх сүм хийдийн банди нар тоглож эхэлсэн байж болох юм гэсэн нь бий. Үүнийг бататгах нэг баримт нь зарим хүний судалгааны материалд шашин номын хурлын аялгуунаас авсан дууны  ая дан гэж тэмдэглэсэн байдаг ажээ.

Дэмбээний аяыг Жамцын Бадраа хөгжмийн эгшгийн талаас нь нарийн судлаад нэг зүйлийн “дуудлага ая” гэж нэрлээд “Нэг давхар ая буюу Хөгшин даглаа” гэдэг аянд тоогоо ганц удаа хэлдэг бол хоёр давхар ая гэж аяны завсарт хоёр угсраа тоо хэлдэг гээд дэмбээний ая бол таван эгшгээ зоргоор сэлгэсэн хөнгөн хөгжүүн аятай октав өгсгөж шидсэн тодорхой бус эгшгийн хаялгаар төгсдөг. Энэ нь дэмбээний нэг онцлог бөгөөд тэр үсрэлтээрээ шийдмэг байдлын санааг илтгэдгээрээ сонин” гэжээ.

Бас “Алгирмаа”, “Хөх торгон цамц” болон “Учиртай гурван толгой” дуурийн аяаар дэмбээг дууддаг нь өнөө ч зарим нутагт хэвээр байгаа юм.

Дэмбээдэн наадахад хорио цээр төдийлэн байдаггүй ч ажлаа алдахуйц зугаа цэнгэл болгон тоглохыг цээрлэж иржээ. Айраг цагаа дэлгэрсэн зун, намрын цагт найр хуримнаас бусад үе чөлөөт цагаараа дэмбээддэг ёстой. Харин “хоосон дэмбээ хоригдлын зугаа” гэж монголчууд айраг, цагаагүйгээр хоосон дэмбээддэггүй гэдэг.

Энэ мэтээр амьдралынхаа урт хугацаанд өөр өөр тайлбарыг бий болгожээ. Нэг сонин зүйл нь гэрт дэмбээдэхэд адуу хөнгөн сэтгэлтэй хөөрүү амьтан болохоор баярлаж “Бидний гаргасан сүү сааманд эзэд маань наргин цэнгэж байна. Улам их саам өгөх юмсан” гэж урамшдаг тэгээд илүүтэй саамшдаг гэсэн домог мэт судалгаа тэмдэглэл байдаг юм.

Бас айраггүй хоосон дэмбээдэхээр гүү малын сэтгэл уруугаа болдог гэдэг. Намар гүү тавих, унага тамгалах үед дэмбээдвэл шуурга цасанд мал урууддаг гэсэн уламжлалт ёс бий.

Эдгээр тайлбарууд ардын дуунаас үүсэлтэй гэдэг юм билээ. Тэгвэл дэмбээдэх нь бас бичигдээгүй дүрэмтэй. Яг товчхоноор хэлбэл хоёр хүн хоолой нийлүүлэн дуу аялж, дууныхаа аялгуунд тааруулан гаргасан хуруугаа /таа барих маягаар/ таалцаж наадах нэг зүйлийн наадаан юм.

Дүрэм нь гэвэл хоёр хүн тоглох ба таван хуруунаасаа дурын хуруугаа гаргаад өрсөлдөгч хүнийхээ гаргасан хуруутай нийлүүлэн тааж хэлдэг. Гэхдээ эхлээд зүүн гарын эрхий хурууг дотогш дарах бөгөөд тэнийлгэж болохгүй. Хэрэв тэнийлгэвэл бууж өгсөнд тооцогдоно. Таах бүрдээ зүүн гарын хуруунуудаар тоолж дарж байгаад дөрөв болоход нь цацаж гараа тэнийлгэнэ. Энэ нь хожих нь байна шүү гэсэн үг. Тэгээд таван удаа таасан нь хожино. Хожигдсон нь айргаа ууна.  “Дэмбээ мэдэх үү хө” гэсэн эхлэлтэй . Гаргасан хуруугаа таасан нөхцөлд “Дэмбээ мөн дөө” харин таагаагүй үед “Дэмбээ бишээ хө” гэж хэлдэг.

Бас тоон хурууг гаргахдаа эрхий хуруугаа заавал гаргах ёстой. Тэгээгүй бол бууж өглөө гэсэн үг болно.

Дэмбээний үед монголчууд бие биерүүгээ болох болохгүй хуруугаар зангах чичих зэргээр зааж хэлэлцэх нь цээртэй. Иймээс дэмбээдэж эхлэхдээ “Дэмбээ сайн уу та” гэж амаараа мэндлэхээс гадна бие биедээ эрхий хуруугаа ижил гаргаж ёсолно. Тал болон хуруудах үед хоёр талын ловонгууд хоорондоо бас тэгж мэндэлдэг. Энд л ардын уламжлалт өв соёл гэдэг нь харагдаж байгаа. юм.

Дэмбээдэхэд нэгээс 10 хүртэл тоог хэлэхэд дагуулж хэлдэг тогтсон хэллэг гэж байдаггүй. Зохион хэлж ч болдог.

Жишээ нь: ганган ганц, ганцхан эрхий, ганцхан хуруу гэх, таван хуруу гэж таах үед  “Талын таваа”, “Таваар таая, тавын дэгээ”, зургаа гэж таах бол зурсан зургаа, зураг шанзаа, зуузай зургаа гэх мэтээр тооны дараах үг ямар ч байж болно. Гэхдээ тоотойгоо адилхан үсэг, авиагаар эхэлсэн үг байх нь аялгуундаа сайхан таардаг.

Дэмбээдэх үед дан ганц олон удаа тоог тааснаар хожил авдаг гэж ойлгож болохгүйн зэрэгцээ ёс бус үйлдэл наадаан дунд гаргасан хүн шийтгэл хүлээж айраг тогтооно.

Ер нь дэмбээ хүнээс олон янзын чадвар шаарддаг тэр дотроос хурдан сэтгэх, хэл яриа зүгшрэх авхаалж самбаа нэмэгддэг гэдэг.

Мөн харааны хурц мэдрэмж, үг хэлний тод хэллэг, бусдыг сонсох чадвар нэмэх, гар хурууны хөдөлгөөнийг эвсэлтэй болгох зэрэгт сорилго болдог байна. Дэмбээнд “шогшино” гэж байдаг. Энэ нь морины явдлаар зүйрлэн хурдлан аялж тоглох арга юм.

0


Сэтгэгдэл (0)

⚠ Анхаар!
Та сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууныг баримтална уу. Ёс бус сэтгэгдлийг админ устгах эрхтэй. Мэдээний сэтгэгдэлд Toim.mn хариуцлага хүлээхгүй.





ШИНЭ МЭДЭЭ

" Шинэ Хархорум" хотын төлөвлөлтийг боловсруулах олон улсын нээлттэй сонгон шалгаруулалт зарлалаа3 сар 28. 13:10Г.Дэнзэн: Алдагдсан найман жилийн алдааг засах хөтөлбөр боловсрууллаа3 сар 28. 12:26Замын-Үүд-Эрээн боомтын ачаа тээврийг ирэх сарын 1-нээс 24 цагаар ажиллуулна3 сар 27. 15:48Халтиргаа гулгаанаас сэргийлж Чингэлтэй дүүрэгт 25 тонн , Баянзүрх 40 тонн бодис цацаад байна3 сар 27. 11:09Засгийн газар Замын-Үүд, Алтанбулаг чөлөөт бүсийн үйл ажиллагааны талаар хэлэлцэж байна3 сар 27. 10:02Авто ослын улмаас Хөшигийн хөндийн нисэх буудал хүрэх хурдны замыг түр хугацаагаар хаажээ3 сар 27. 9:22II төрөх эмнэлгийн газрын асуудлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэнэ3 сар 27. 9:08Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Боомтын сэргэлтийн дараагийн үе шат инноваци хиймэл оюун ухаанд тулгуурлах ёстой3 сар 26. 14:42ОЛСООР ХҮЛҮҮЛСЭН НҮҮРЭЭ ХАЛХАЛСАН МУМИ ОЛДЖЭЭ3 сар 26. 14:10Төв цэнгэлдэхийн өмчийн маргааны асуудлыг АТГ-т шалгуулах хүсэлт гаргалаа3 сар 26. 12:13МҮОНРТ-ийн захирлаар Г.Гэрэл сонгогджээ3 сар 26. 10:52МАН-аас М.Энхболдынхон явж, АН-д Н.Алтанхуягийнхан эргэж ирэв үү?3 сар 26. 10:39Ерөнхий аудиторын орлогчид мөрийн хөтөлбөр “шинжих” эрх бий юу?!3 сар 26. 10:34Канад Улсын Засгийн газраас 215 мянган кан.долларын хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлнэ3 сар 25. 17:41Үйлдвэрлэл, технологийн паркуудыг компанийн хэлбэрт шилжүүлнэ3 сар 25. 16:39Автомашины нүүрсэн янданг улсын хилээр гаргахыг хориглох барааны жагсаалтад оруулах тухай тогтоолын төслийг өргөн мэдүүлэв3 сар 25. 15:36ЦААД ЭЗЭД БОЛОХ XU XIANGCHENG, SU TIANCIA ГЭХ НҮҮРСНИЙ "ХААД"-ЫГ СЭНТИЙНЭЭС НЬ БУУЛГАЖ ХЭЗЭЭ ШАЛГАХ ВЭ?3 сар 25. 9:49АТМ эвдсэн этгээдийг олж тогтоон баривчилжээ3 сар 25. 9:06Хахир өвлийг давсан улаанбаатарчууд хуруу зузаан тоос, гудамж дүүрэн шалбаагтай хаваржиж байна3 сар 25. 9:04Л.Оюун-Эрдэнэ үнэхээр эмэгтэйчүүдийг дэмжээд байгаа юу, эсвэл үүгээр далимдуулаад “үе солих” гээд байна уу3 сар 25. 9:02Москвад болсон халдлага, НҮБ-ын тогтоол, Уэльсийн гүнжийн мэдэгдэл3 сар 25. 9:00АН-ынхан Х.Баттулгын бэлтгэсэн “социалист” маягийн мөрийн хөтөлбөрийг баталчих шиг боллоо3 сар 25. 8:46Үндэсний аудитын газарт 26 нам, 2 эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө хүргүүлжээ3 сар 25. 8:46Зургаан аймгийн 20 суманд мөсөн зудын байдалтай байна3 сар 25. 8:31Зурхай: Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулбал өлзийтэй сайн3 сар 25. 8:29Маргаашаас шороон шуурга шуурна3 сар 25. 8:27Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Замын-Үүд боомтын өргөтгөл, шинэчлэлийн бүтээн байгуулалтын ажил бүрэн дуусаж, олон улсын стандартад нийцэж байна3 сар 24. 18:57МАН “Шинэ сэргэлтийн бодлого-Бүсчилсэн хөгжлийн реформ” нэртэй мөрийн хөтөлбөрөө ҮАГ-т өгөв3 сар 24. 18:13Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөр: “Бүтэн Монгол, Бүрэн ардчилал 9+90+900”3 сар 24. 17:02Үерийн эрсдэлтэй бүс дэх айлуудыг нүүлгэн шилжүүлж байна3 сар 24. 8:31Б.Чойжилсүрэн: Тавантолгойн станцын тендер жижиг улсын, чадваргүй аж ахуйн нэгж дээр очиж дуусах вий гэж болгоомжилж байна3 сар 22. 17:19Сонгуулийн өмнөх МАН-ын их цэвэрлэгээ ба “БАЙ”3 сар 22. 12:03О.Номинчимэг: Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгээс хэсэгчилж зарсан газруудыг шалгаж, дуудлага худалдааны үнийг төлүүлнэ3 сар 21. 13:01ЦААД ЭЗЭД БОЛОХ XU XIANGCHENG, SU TIANCIA ГЭХ НҮҮРСНИЙ ХААДЫГ СЭНТИЙНЭЭС НЬ БУУЛГАЖ ХЭЗЭЭ ШАЛГАХ ВЭ?3 сар 21. 10:06“ГОВЬ” ХК “Таван Богд Холдингс” буюу Ц.Баатарсайханы гэр бүлийн эзэмшилд бүрэн шилжлээ3 сар 21. 9:52Мунзуй Г.Нямдорж: Н.Номтойбаяр шиг шоронгийн хулгайчид итгэж болохгүй шүү!3 сар 21. 8:23Улаанбаатарт өдөртөө +4...+6 градус дулаан байна3 сар 21. 7:36Зурхай: Цэцэрлэг байгуулах, урлан бүтээхэд сайн өдөр3 сар 21. 7:34Халамжийн тэтгэврийг 50 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлнэ3 сар 20. 14:38Д.Амарбаясгалан: Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас малчин өрхөд 5-8 сая төгрөгийн хүүгүй зээл олгоно3 сар 20. 14:25
 Facebook Twitter Youtube