Г.Батзориг: Инфляц, валютын ханшаа тооцвол ядуу гэх ангилалд хоёр иргэн тутмын нэг нь орсон байх магадлалтай

Эдийн засагч Г.Батзоригтой валютын ханш, нөөц, төсвийн төсөл зэрэг асуудлын талаар ярилцлаа.

 -Төгрөг ам.долларын эсрэг суларч байгаа өнөөдрийн нөхцөлд эдийн засагт учирч болзошгүй сөрөг үр дагаврыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Иргэн дээр ирж байгаа дарамтын хувьд худалдан авах чадвар нь буурч байна. Манайх чинь импортын голдуу бараа хэрэглэдэг улс. Инфляцын бараг 50 хувь нь импорттой холбоотой.  Ам.долларын ханш чангарах үед манай хэрэглэдэг барааны 50 хувьд үнийн өсөлт гарна гэсэн үг. Тэгэхээр хоёр иртэй хутга шиг инфляцтай нийлээд худалдан авах чадварыг давхар бууруулдаг гэж хэлж болно. Хоёрт, аж ахуйн нэгжүүд дээр ирж байгаа дарамт. Манай аж ахуйн нэгжүүдийн хэдэн хувь нь түүхий эдээ гаднаас авдаг билээ. Худалдааны бизнес эрхлэгчид ч ханшийн нөлөөнд орно. Засгийн газрын түвшинд бол бондын зээлтэй байлаа гэхэд өр төлбөр нь гадаад валютын ханшийн нөлөөгөөр өснө. Бүхий л эдийн засагтаа хэрхэн нөлөөлж байна вэ гэхээр худалдан авах чадварыг бууруулах зах зээл, өрх гэрт огцом үнийн өсөлтийг бий болгон иргэдийн төгрөгт итгэх итгэлийг бууруулж, санхүүгийн зах зээлд төгрөгөөр хөрөнгө оруулалт хийхээ болиод долларжих үзэгдэл ажиглагддаг. Ингэхээр төрийн бодлого, хөтөлбөрүүд ч оновчгүй болж эхэлдэг.

- Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хороо тов ёсоор 15-23-нд хуралдаж байна. Энэ удаагийн хурлаас 10 хувь байгаа бодлогын хүүг нэмэгдүүлэх шийдвэр гарч болзошгүй гэж харж болох уу. Учир нь валютын төгрөгтэй харьцах ханш 3248 болсон байна. Валютын нөөц өнгөрсөн онтой харьцуулбал 40 хувиар багассан гэсэн статистик гарлаа. Ханшийг цааш нь аль болох алдчихгүй барьж байх боломж үүнээс өөр бий юу?

-Монголбанкны бодлогын арга хэмжээ нь бодлогын хүүг өсгөх. Тэгж байж төгрөгийн өгөөжөө нэмэгдүүлэх замаар ам.доллартай тэнцэхүйц буюу ахиу өгөөжтэй байж гэмээнэ хүмүүсийг ам.долларын хадгаламж хийлгэхгүйгээр долларжих үзэгдлийг багасгах нь гол зорилго нь байдаг. Энэ бол төгрөгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх замаар хүмүүсийн хүлээлтийг өөрчилж байгаа арга барил. Валютын нөөцийн хувьд 40 хувиар буурсан уу, буурсан. Гол нь цаашдаа үүнээс буулгаж болохгүй. Тэгвэл валютын нөөцөө барах, спукляц буюу дамын хүчин зүйл нөлөөлж, ханш үүнээс өсөх үзэгдэл ажиглагддаг. Жишээ нь, Аргентин, Филиппин улсын жишээнээс харагддаг. Хямралын улмаас валютын ханштай тэмцэх гэж байна гээд хамаг валютын нөөцөө барчихаад эргээд спукляц үүсгээд, ханш хүлээгдсэнээс хурдтайгаар богино хугацаанд өсөх тохиолдол байдаг. Тэгэхээр Монголбанкны хувьд валютын нөөцөө тодорхой хэмжээнд бариад ханшаа аажмаар хөдөлгөх орон зай байгаа л гэж найдаж байна. Ханшийн алдчихалгүй барих арга зам нь Монголбанкинд гэхээсээ илүүтэйгээр Засгийн газарт байх асуудал. Гэсэн ч валютын ханш бол Монголбанкны шууд гарт байдаг зүйл биш.

Монголбанк бол төгрөгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх замаар л арга хэмжээ авч чадна.  Өөр хийж чадах зүйл байхгүй. Тэгэхээр Засгийн газрын гол хариуцах ажлын нэг. Экспортын орлогыг огцом нэмэгдүүлж байж, Засгийн газар валютын ханшийн эсрэг тэмцэнэ. Түүнээс биш Монголбанк дангаараа барахгүй.

Арга хэрэгсэл нь ч хангалттай биш. Монголбанк ам.доллар үйлдвэрлэдэггүй, долларын орлого олдоггүй, гарч байгаа валютын урсгалд хязгаар тавьдаггүй. Орж, гарч байгаа валютын урсгалыг бүртгэдэг, эргээд их хэмжээний нөөц бүрдүүлэхийг хичээдэг. Тэр нөөцөөрөө л далимдуулж, эдийн засгийн сэргэлтэд нөлөөлдөг л гэсэн үг.

-Засгийн газрын болоод Ерөнхий сайдын мэдээллээс харахаар бүтээн байгуулалт өрнөөд, эдийн засаг гайгүй байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлж байгаа нь нууц биш. Гэвч хөрөнгө оруулалт, валютын урсгал хүссэн хэмжээнд орж байгаа юу гэвэл үгүй?

-Өмнөх Засгийн газруудын хувьд богино хугацааны арга хэмжээнүүддээ хэт анхаараад урт хугацааны ажилдаа огт анхаарч чаддаггүй байсан. Харин энэ

Засгийн газрын онцлог нь урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрөө нэлээн нааштай хийсэн ч эдийн засагтаа богино хугацаанд нөлөөлөх бодлого, хөтөлбөрийн хувьд сул байна

гэж харагдаж байгаа. Наад зах нь инфляц, валютын ханш дээр дорвитой арга хэмжээ авч чадахгүй байна шүү дээ. Төмөр зам ашиглалтад орлоо л гэж байна. Гэтэл терминалын асуудал нь бүрэн шийдэгдээгүй байна. Нэг жилийн хугацаа шаардлагатай. Дараа нь, туршилтын тээвэр хийнэ гээд олон асуудал шийдэгдээгүй. Үнэндээ төмөр зам тавиад л 40-50 сая тонн нүүрс гарчихна гэсэн үг биш шүү дээ. Пиар нь дэндээд байгаа юм. Гэтэл бодит байдал дээр тэр хэмжээгээр валют орж ирэхгүй байна. Өнөөдөр нүүрс, зэс алт зэрэг бас бус бүтээгдэхүүнээс валют олж байгаа ч гол нь зэсийн баяжмал байгаа. Эрдэнэс Тавантолгой бол валютын орлого оруулахаас илүүтэйгээр өмнөх төлбөрт тооцоог хийгээд л яваад байна. Одоо Засгийн газрын зүгээс Эрдэнэс Тавантолгойн нүүрсний орлогыг Монголынхоо эдийн засагт оруулж ирэх нөхцөл орчин, гэрээ контрактыг судлах хэрэгтэй. Валютын урсгалыг гол нэмэгдүүлэх зүйл бол нүүрс. Төлөвлөснөөр нь 2023 онд төмөр зам ашиглалтад орж, Оюутолгойн далд уурхай олборлолтоо хийж эхэлнэ. Гэтэл нөгөө талдаа ханган нийлүүлэгчид чиглэсэн валютын урсгал огцом саарна. Яг үнэндээ Оюутолгойгоос орж ирэх валютын орлого саарах нь ойлгомжтой.

-Засгийн газрын тайлбарлаж байгаагаар импортоос хараат инфляц өсч байна гэдэг. Гэтэл энгийн иргэдийн амьдралд энэ бүхэн хүнд туссаар байна.

-Иргэдийн хувьд худалдан авах чадвар гэдэг зүйл яалт ч үгүй буурсан. 2019 онд Дэлхийн банкны хийсэн судалгаагаар 3 иргэн тутмын нэг нь ядуу, мөн нийт хүн амын 15 хувь нь валютын ханш, инфляц өсөхөд ядуурал руу орох эрсдэлтэй бүлэгт орж байсан. Энэ судалгаа хийгдээд хоёр жил боллоо. Энэ хугацаанд инфляц, валютын ханшаа тооцоод үзвэл хоёр иргэн тутмын нэг нь ядуу гэх ангилалд орсон байх магадлалтай болчихсон байна.

- Иргэдийн хувьд болзошгүй эдийн засгийн хүндрэлээс хамгаалахын тулд ямар алхам хийх нь чухал болоод байна вэ?

-Иргэдийн хувьд эдийн засгийн энэ хүндрэлийн үед юун түрүүнд тогтвортой ажлын байр, орлогын эх үүсвэртэй байх хэрэгтэй. Дээрээс нь энэ хямралын хүнд нөхцөлд сэтгэлзүй, эрүүл мэнд бие махбодын хувьд аль болох эрүүл байхыг хичээж, орлогоосоо давсан зээлийн дарамтад орохоос сэргийлэх хэрэгтэй. Гуравт, худалдан авалт дээрээ таналт хийж, ач холбогдлын түвшингээр нь эрэмбэлж, шаардлагагүй худалдан авалт хийхгүй байх нь чухал. Дөрөвт, инфляц, валютын ханш өндөр байгаа тохиолдолд хөрөнгөө хамгаалах хэрэгтэй. Төгрөгөөр ч юмуу, сул мөнгө байршуулах нь өгөөжгүй. Жилийн 15 хувийн инфляцтай байхад хадгаламжийн хүү 9 хувийн түвшинд гэхээр өгөөжгүй байгаа юм. Өнөөдрийн Монголын 1,5 сая ажилтны 800 мянга нь сая хүртэлх төгрөгийн цалин авдаг гэсэн статистик байдаг.

Өрхийн 50 хувь нь зээлтэй гээд тооцохоор гар дээрээ 300 мянгаас 400 мянган төгрөгийн орлоготой байгаа өрхөд хэмнэлт, эдийн засгийн хүндрэлийг давах арга хэмжээ авна гэдэг хүнд.

Тэгэхээр дундаж болон дунджаас бага орлоготой өрхөд Засгийн газраас чиглэсэн арга хэмжээ авч байж, ядуурлыг түвшинг барина уу гэхээс амиа бодоод яв гэвэл үнэхээр хэцүү.

-2023 оны төсвийн төсөл боловсруулах ажил эхлээд байна. Эдийн засаг хүндэрсэн нь тодорхой байгаа энэ цаг үед төсөвт юуг анхаарах нь чухал гэж та бодож байна вэ?

-Төсвийн төслийн хувьд сонгуулийн өмнөх жил гэдэг утгаараа нэлээн тэлсэн зардал өндөртэй болох нь ойлгомжтой. Бүх гишүүд дахин сонгогдохыг хүсч байгаа учраас тойрогтоо ахиухан мөнгө тавиулахыг хичээнэ. Дээрээс нь яамд нь хийж амжаагүй ажил дээрээ мөнгө хувиарлана гээд зарлагын хүсэлт маш их ирэх нь олйгомжтой.

Тэгэхээр улстөрийн талаасаа маш их алдагдалтай төсөв батлах эрсдэл өндөр байна.

Гэхдээ эдийн засаг талаасаа валютын ханш өсч байна, Монголбанк ажлаа хийхгүй байна гээд яриад л байдаг боловч бидний гол анхаарлаа хандуулах зүйл бол төсвийн алдагдал. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн хэмжээ хязгааргүй зардлаас болоод нэгдүгээрт, валют өсөөд байна. Төсвийн үрэлгэн зардал чинь үндсэндээ импортын хэрэглээг дэмжээд байдаг. Хоёрдугаарт, мөнгөний нийлүүлэлт. Сая ковидын үеэр багагүй мөнгө хэвлэж, төсвийн зардлыг тэллээ. Жилийн өмнө би энэ тухайд нийтлэл бичиж байсан юм. Мөнгөний нийлүүлэлтээ яаралтай зогсоохгүй бол инфляц 15 хувь, ам.долларын ханш 3000 төгрөг давна гэсэн санаатай. Жилийн дараа харамсалтай нь биеллээ олчихсон байна. Тэгэхээр төсвөөс мөнгөний бодлогоо дэмжсэн, төсвийн үр ашигтай болооп зорилтот бүлэг рүү чиглэсэн бодлого явуулж байж, бид эдийн засгаа сэргээнэ гэж харж байна. 2023 онд бид мөнгөний бодлогоо тэлээд, төсвийн бодлогоо хумих л хэрэгтэй. Одоогийн байгаа бодлогын хүүг дахиж өсгөхгүйгээр банкны зээлээ нэмэгдүүлж, эдийн засгийнхаа цусны эргэлтийг сайжруулах нь чухал байна. Төсвийн бодлого  тэлснээр тодорхой хэдхэн салбарт нөлөө үзүүлнэ, валютын  ханшийг өсгөнө. Тиймээс аль болох төсвөө хянаад үр ашигтай бодлогоо тодорхойлж, мөнгөний бодлогоо тэлэх бодлого барихгүй бол өнөөдөр төсвийн бодлогоо тэлчихээд мөнгөний бодлого нь араас нь хөөж яваад байгаа юм. Анхнаас нь бодлогоо буруу тодорхойлж, нөгөө байгууллага нь цэвэрлэх байдлаар ажиллаад байхаар ямар ч үр дүнгүй болоод байна даа.