Нүүрсний хулгайн араас газрын тос ...

Монгол Улсад газрын тосны олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж байгаа БНХАУ-ын “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-ийн  2014-2018 оны үйл ажиллагаанд хийсэн аудитын дүгнэлт баталгаажин гарчээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дээлээ мялааж, газрын тос олборлох болсноо дэлхийд зарлаад 30 жил болжээ. Энэ хугацаанд бид өөрсдөө боловсруулах байтугай олборлолтоо ч хийж чадахгүй өнөөг хүрсэн. Жишээ нь, хөрөнгө оруулагчид найр тавин Тосон уул XIX гэрээт талбайн талаар 1993 онд, Тамсаг XXI гэрээт талбайн талаар 1995 онд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан байдаг. Гэтэл энэхүү гэрээнүүдээ Монгол Улсын хууль тогтоомжид нийцүүлэн шинэчлээгүй байна.

Тиймээс ч газрын хэвлийн баялгаа ашиглуулсан ч Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйлчилдэг хуулийн дагуу татвар төлбөрөө авалгүй өнөөдрийг хүрчээ. Өөрөөр хэлбэл, Дотоодын компаниудын төлдөг татвар хураамжийг тэд төлдөггүй.

Уг нь, Татварын ерөнхий газраас  2018 онд шалгалт хийгээд 312 тэрбум төгрөгийн акт тавьсан ч Татварын маргаан таслах зөвлөлийн шийдвэрээр байцаагчийн актыг түдгэлзүүлсэн байдаг.  

Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнээс үүдсэн энэ мэт зөрчил ихэссэн учраас УИХ-ын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооноос өнгөрсөн тавдугаар сард “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-аас Монгол Улсын хүртэх үр ашгийг нэмэгдүүлэх тухай тогтоол баталсан. Мөн “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-тай байгуулсан бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг шинэчлэх Засгийн газрын ажлын хэсэг Шадар сайд С.Амарсайханаар ахлуулан байгуулсан. Одоогоор УИХ, Засгийн газар нүүрсний хулгайч гэх нөхдийнхөө араас хөөцөлдөөд газрын тос манатай л байна. Гэвч Газрын тос боловсруулах үйлдвэр гэх томоохон төсөл хэрэгжиж байгаа бөгөөд удахгүй түүхий эдийн эрэлд гарна. Тэр үед араас нь хэчнээн гаслаад, хэчнээн тооцоо хийгээд газрын баялаг эргээд нөхөгдөхгүй нь тодорхой.

УИХ-ын Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороо өнгөрсөн хавар энэ асуудлыг хэлэлцэх үеэр УУХҮ-ийн сайдаар ажиллаж байсан Г.Ёндон “Петрочайна Дачин Тамсаг” компани 1998-2021 онд улсын төсөвт 2 их наяд 35 тэрбум төгрөгийг оруулсан бөгөөд энэ хугацаанд 9.5 сая тонн газрын тос, түүхий нефтийг БНХАУ руу экспортолсон байна. Тус компанийн Тосон уул талбайн хувьд Монголд АМНАТ, газрын тосны нөөц ашиглалтын төлбөр төлдөггүй. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр нийт олборлосон тосны 40 хувийг БНХАУ-ын компни хайгуул, олборлолт хийхэд зарцуулсан хөрөнгө оруулалтаа нөхөх зориулалтаар авдаг бол үлдсэн 60 хувийн 40 хувийг Монгол Улс, үлдсэнийг нь гэрээлэгч нь авдаг. Өөрөөр хэлбэл, олборлосон нийт тосны 24 хувь Монголд, 76 хувь нь гэрээлэгчид ногддог” гэсэн мэдээлэл өгч байв.

Үндэсний аудитын газрын 2020 оны төлөвлөгөөнд  “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-ийн үйл ажиллагаанд аудит хийхээр туссан хоёр жил гаруй үргэлжлэх болсны шалтгаан нь шалгах шаардлагатай маш их бичиг баримт хятад хэл дээр байна гэдгийг УИХ-ын байнгын хорооны хурал дээр Аудитынхан мөн хэлж байсан юм.

Одоогоор 2014-2018 оны үйл ажиллагаанд хийсэн аудитын тайлан л эцэслэгджээ. Тайлангаас харвал 2014-2018 онд нийт борлуулалтын орлогын 24.3 хувь буюу 466,7 сая ам.доллар Монгол Улсын Засгийн газарт, үлдсэн 63.4 хувийн 1 тэрбум 219 сая ам.доллар “Петрочайна Дачин Тамсаг” компанид ногдсон байна.

Мөн Газрын тосны тухай хуулийг зөрчин “Петрочайна Дачин Тамсаг” компани нь Тосон Уул XIX талбайд 2014 оны төлөвлөгөө, хөтөлбөрт батлагдаагүй 14 цооногоос 74,609.6, 2016 онд 8 цооногоос 89,174.0, 2017 он 39 цооногоос 243,963.8, 2018 онд 21 цооногоос 74,691.53 баррель газрын тос олборложээ.

Харамсалтай нь, Газрын тосны асуудал хариуцсан Монгол Улсын төр захиргааны байгууллага хаана нүдээ аниад, чихээ бөглөөд сууж байсан юм бол гэдгийг асуух л хэрэгтэй болж.

Үндэсний Аудитын газраас  /“Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК/  болон Ашигт малтмал газрын тосны газарт 2022 оны 09 дүгээр сарын 26-нд зөрчил арилгах тухай, төлбөр барагдуулах тухай албан шаардлагууд өгчээ. Үүнд,

-Газрын тосны асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага болон гэрээлэгч /“Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК/ хооронд газрын тос экспортлох үйл ажиллагааны үед гарах технологийн хорогдлын хэмжээг харилцан тохиролцож баталгаажуулаагүйгээс талууд 2014-2018 онд борлуулсан газрын тосны хэмжээг 175.419.17 баррелиар, борлуулалтын орлогыг 8 сая 298 мянган ам.доллар буюу 20 тэрбум 791 сая төгрөгөөр зөрүүтэй тайлагнасан байна.

- “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК газрын тосны борлуулалтын орлогыг дутуу тайлагнаж, борлуулалттай холбогдон гарах зардлыг илүү тооцсон, Монгол Улс Тосон уул XIX  талбайд ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр ногдуулаагүй зэргээс шалтгаалж  Монгол Улсын Засгийн газарт 30 сая 438 мянган ам доллар буюу 66 тэрбум 727 сая төгрөгийг дутуу тооцож төвлөрүүлсэн.  Тиймээс “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-аас 2023 оны 12 дугаар сарын 15-ны дотор энэхүү 66 тэрбум 727 тэрбум төгрөгийг нөхөн төлүүлэх шаардлага хүргүүлсэн байна.

Мөн 2014-2018 онд “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК нь Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнд заасан гэх үндэслэлээр Хонгконгийн Bank of China банкаар нийт 501.9 сая ам.долларын гүйлгээ хийсэн нь Газрын тосны тухай хуулийн Хөрөнгө оруулалт, борлуулалтын орлоготой холбоотой гүйлгээг Монгол Улсад бүртгэлтэй арилжааны банкаар дамжуулан гүйцэтгэх бөгөөд уг гүйлгээг санхүүгийн тайланд ил тод нээлттэй бүрэн тусгах” гэсэн нийцээгүй гэж үзжээ.

Үүгээр зогсохгүй анх байгуулсан Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр “Гэрээлэгчийн болон оролцон гүйцэтгэгчийн гадаадын ажиллагсад нь Монгол Улсын Засгийн газар, тухайлбал түүний аль нэг улс төрийн байгууллагад ногдуулах орлогын бүх татвар, нийгмийн даатгалаас чөлөөлөгдөнө” гэсэн заалтыг өөрчлөөгүйгээс  БНХАУ-аас  2014 онд 169, 2015 онд 180, 2017 онд 120, 2018 онд 118 гадаад ажилтанд олгосон цалин урамшууллаас нийт 2 сая ам.долларын нийгмийн даатгалын шимтгэл, ажил олгогчоос төлөх 4 сая ам.доллар гээд нийт 6 сая ам.долларыг НДС-нд төвлөрүүлээгүй, ХХОАТ болох 2.9 сая ам.долларыг мөн аваагүй байна.

Зөвхөн албан шаардлагаас харахад “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК нь 2014-2018 онд 47 сая ам.долларыг завшиж чаджээ. Өнөөгийн үнээр 164 тэрбум орчим төгрөг. 2019, 2020, 2021, 2022 гээд дараагийн дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны аудитын тайлангаас үүнээс дээр үр дүн хүлээх боломжгүй биз. Тэгвэл “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК Монгол Улсад газрын тос олборлоод 30 дахь жилтэй золгож байгааг гэдгийг эргэн нэг сануулъя.