Түүхэн товчоон: Гэрийн үеийн бичмэл

Гэрийн үеийн бичмэл буюу гэрийн түүх, угийн бичиг хоёрын үүссэн цаг хугацаа нь монголчуудын түүхийн тодорхой хоёр үед хамаарна. Угийн бичиг нь овог нийтийн түүхийн тэмдэглэл байсан бол, гэрийн түүх нь нэгэн өрхөөс гаралтай хэсэг хүмүүсийн тэмдэглэл байжээ. Овгийн түүхийн тухай аман домгоос угийн бичиг үүсэж, овог задарч айл гарч ирсэнтэй холбогдон аман уламжлалын үндсэн дээр гэрийн түүх үүсчээ. Овгийн байгуулал задарснаас хойш угийн бичиг, гэрийн үеийн бичмэлийн ялгаа аажмаар үгүй болж уг удмаа дурдаад гэрийн түүхээ үргэлжлүүлэн бичдэг болжээ. Бичиг үсэг үүсээгүй байх тэр цагт удам угсаагаа цээжлүүлэн амаар уламжилдаг байж. Бичиг үсэг үүссэн үеэс ясан төрөл буюу эцгийн талын шугамыг баримтлан, үеэс үе дамжуулан тасралтгүй залгаж хөтөлснийг угийн бичиг буюу гэрийн үеийн бичмэл гэх болжээ.

Гэрийн үеийн бичиг хөтлөх нь ХХ зууны эхний хориод он хүрчээ. 1929 оноос эцгийн нэрээр овоглох болсноос хойш удмын бичгээ хөтлөх нь аажмаар мартагдсан ч 1990-ээд оноос сэргэж байгаа ч хараахан нийтийг хамарч чадахгүй байна.

Гэрийн үеийн бичмэл нь ноёд тайж нарын, харц өрхийн гэсэн ялгавартай байв. Язгууртнуудын гэрийн үеийн бичмэлд угсаа язгуур, албан тушаал, цол, эрх мэдэл, угсаа залгасан хүн зэргийг маш тодорхой бичиж дээд газар мэдүүлнэ. Харин жирийн өрхийн бичигт алба хашиж байсан байдал, ижил нэртнүүдийг ялгахад тустай хоч нэр зэргийг бичдэг байж.

Гэрийн түүхийг зургаар тоймлон үзүүлэх, түүхчлэн бичих хоёр аргаар үйлдэнэ. Угийн зургийг 3 янзаар үйлдэнэ. Нэгд, шулуун шугамаар зааглан дээрээс нь доош цувуулан байрлуулж бичих, энэ нь хамгийн өргөн дэлгэрсэн хэлбэр, хоёрт, модны цагариг мэт гадагш томорсон олон тойрог татаад, голын тойрогт өндөр өвгөө байрлуулж гаднах тойрог бүрт нь нэг үеийг багтаан, хүмүүсийнхээ нэрийг бичнэ. Тэгэхдээ хэний хүүхэд хэн болохыг зааж хооронд нь зураасаар холбож өгнө.Үүний жишээ нь Чингис хаанаас эхлэн бичсэн Халхын 4 аймгийн ноёдын угийн бичгийн хүрдэн зураг, Сэцэн хан Шолойн угийн зураглал зэргийг дурдаж болно. Гуравт, угийн зураглалыг модны мөчир мэт салбарлуулан хөтөлдөг байж. Буриадууд их төлөв ингэж тэмдэглэдэг.

Монголчуудын угийн бичгээс үзвэл тэдний нэг үе дунджаар 20-25 жил байна. Гэрийн үеийн бичмэлд өөрийн биеэс дээш 8 үеийг, доош 5 үеийг багтаан бичнэ. Эцгээ мэдэхгүй бутач хүүхдийн тухайд эхийн овгоор тэмдэглэдэг байж. Эцгийн гэрээс өрх тусгаарласан айл бүр өрх гэрийнхээ удмын  бичгийг хөтлөх ёстой бөгөөд бичин жилтэй хүнээр эхлэн бичүүлнэ. Хэрэв байхгүй бол сайн өдрийг сонгон бичин жилтэнг урьж үйлдүүлнэ.

Гэрийн түүх, угийн бичиг нь удмын сангийн, хууль эрх зүйн чухал түүхэн сурвалжид зүй ёсоор орно.

Өргөн уудам нутагт тархан нутагладаг, хүн ам харьцангуй бага, цус ойртож удмын сан бохиртох эрсдэл өндөртэй зэрэг нь ураг, удмаа сайн мэдэж, хойч үедээ дамжуулан өвлүүлэх шаардлагатай холбоотой. (С.Цолмон)

Очир Тайжиуд, Сэржээ Бэсүд. Монголчуудын овгийн лавлах,УБ.,1998

Пэрлээ Х., Нэгэн гэрийн түүхийн тухай,//Бүтээлийн чуулган, III боть. УБ.,2012

Сумъяабаатар Б.,  Буриадын угийн бичгээс, УБ.,1966

Шагдарсүрэн Ц., Монголчуудын удмын судар буюу гэрийн үеийн бичмэл// Монголчуудын утга соёлын товчоон, УБ.,2003