Түүхэн товчоон: Цэнгэл хэлбэрийн зан үйлийн байгууламж

Хүрлийн үеийн тахилга зан үйлийн чулуун байгууламж. 

Алтайн нурууны дагуу Монгол, ОХУ, Казахстаны нутагт тархсан бөгөөд гол мөрний хөндийд элбэг тохиолддог. Манай улсад Баян-Өлгий, Ховд, Увс аймгийн нутагт тэмдэглэгдсэн бол ОХУ-ын Алтайн Бүгд Найрамдах улсын нутагт Юстыд голын хөндий, Укокийн тэгш өндөрлөгт хамгийн олноороо, мөн Тувагийн зарим нутагт, харин Казахстаны Бухтарма голын хөндийд бүртгэгджээ. Цэнгэл хэлбэрийн байгууламжийн тархалтын төв нь Монгол улсад байгаа нь эргэлзээгүй. Одоогоор Баян-Өлгий аймагт 25 газарт 800 гаруй бүртгэгдээд байгаагаас зөвхөн Цэнгэл хайрханы өвөр Цагаан Асгад 372 байна.

Орос Алтайд Орос Бельгийн хамтарсан судалгааны анги 2 дурсгалыг малтсан бол Монгол Алтайд Монгол-Францын хамтарсан Евразиат төслийн хээрийн шинжилгээний анги 2007-2014 онд хэд хэдийг малтжээ.  

Энэхүү дурсгал нь дугуй болон дөрвөлжин хэлбэртэй байдаг. Хэлбэр ба хэмжээнээс үл хамааран доорхи хэдэн хэсгээс бүрддэг байна. Эдгээр нь: хүрээ, үүд, чулуун дараас, тусгаарлагч хаалтууд, голомт, хөшөө чулуу, дагалдах байгууламж зэрэг болно. Дүрслэн өгүүлбэл, зүүн баруун тэнхлэгийн дагуу хоёр талдаа нэвт гарсан задгай “үүд”-тэй байна. Үүдний хоёр талыг хүрээнээс арай том чулуугаар хийж эрс ялгаж өгсөн байдаг. Гал түлж яс шатаасан “голомт” энэ хоёр талын үүдний завсарт үндсэн тэнхлэгийн дагуу байрласан байдаг. Хүрээ чулууг голын дунд зэргийн хайрга чулуу юм уу хадны хагархай хавтгай чулуугаар хийсэн хашлага чулууд ба дотор нь чигжиж хийсэн жижиг чулуудаар босгоно. Доторхи орон зайг нь хүрээнээс дотогш тэгш хэмтэйгээр сунгаж байгуулсан 4 ширхэг “тусгаарлагч хаалт”-ууд эзлэнэ. Эдгээрийн үүрэг зориулалт тодорхой бус. Чухамдаа энэ тусгаарлагч чулуун эгнээ орон сууцны өрөө тасалгаа мэт харагддаг учир Цэнгэл хэлбэрийн байгууламжийг “орон сууц” гэж үзэхэд гол түлхэц болдог. Гол тэнхлэгийн хойд хагаст тэгш өнцөгт юм уу зууван хэлбэрийн чулуун дараас байдаг. Үүнийг малтахад ямар нэгэн эд өлгийн зүйлс болон бүтэц зохион байгуулалт гардаггүй. Мөн зарим тохиолдолд зүүн талын үүдний чанх харалдаа дунд зэргийн чулуун хөшөө босгосон байдаг. Ерөнхийдөө Цэнгэл хэлбэрийн чулуун байгууламжийн малтлагаар голомтноос гардаг малын шатсан ясыг эс тооцвол ямар ч эд өлгийн зүйл болон бүтэц зохион байгуулалт илэрдэггүй.

Харин түүний баруун талд 10 м гаруй зайд байрладаг тэгш өнцөгт болон тодорхой хэлбэргүй чулуун дарааснуудаас модон шонгийн үлдэгдэл, шонгийн нүх зэрэг илэрдэг байна. Иймээс Цэнгэл хэлбэрийн чулуун байгууламж нь хэдийгээр өөрөө зан үйлийн шинжтэй байгууламж боловч давхар зан үйлийн байгууламжтай болдог нь онц сонирхолтой.

Уг чулуун байгууламжийн үүрэг зориулалтын талаар янз бүрийн үзэл баримтлал бий. Өрнөдийн судлаачид гол төлөв орон сууц гэж үзэж байдаг. Харин Монголын судлаачид зан үйлийн байгууламж гэж үздэг.

Цэнгэл хэлбэрийн байгууламжийн он цаг радиокарбоны шинжилгээгээр НТӨ 2500-1800 он хооронд гарч байгаа нь Монголын археологийн үечлэлээр Түрүү хүрлийн үе юм. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Төрбат Ц., Батсүх Д., Батбаяр Т.. 2007 онд Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт ажилласан Монгол-Европын холбооны хамтарсан археологийн экспедицийн тайлан. ШУА-ийн ТАХ-ийн ТБМС. – УБ.,2008.

Төрбат Ц., Батсүх Д., Баярхүү Н., Энхбаяр Г. Монгол-Францын хамтарсан “Еurasiat-хүрлийн үеийн булш” төслийн Археологийн хээрийн шинжилгээний ангийн 2014 оны ажлын тайлан. ШУА-ийн ТАХ-ийн ТБМС. – УБ., 2014.