Түүхэн товчоон: Мянга есөн зуун хорин дөрвөн оны Зөвлөлт-Хятадын хэлэлцээр

Монголын тусгаар тогтнолыг үгүйсгэсэн гэрээ.

         Зөвлөлтийн зуучлалын тусламжтайгаар өмнөд хөрш Дундад улстай хэвийн харилцаа тогтоож, тусгаар тогтнолоо баталгаажуулахыг зорьсон монголчуудын хүсэлт биелэх нь эргэлзээтэй болсон учир Монголын Засгийн газраас ЗХУ-д хандан тайлбар хүсч, Монгол-Хятадын хэлэлцээр хийх санал тавьсан ч амжилт олсонгүй. 1923 оны 9 сарын эхээр ЗХУ-ын Гадаад хэргийн ардын комиссиаратын орлогч Л.М.Карахан тэргүүтэй албан ёсны төлөөлөгчид Бээжинд ирж, сунжирсан яриа хэлэлцээ хийсний эцэст Монголыг Хятадын бүрэлдэхүүн хэсэг гэж  зөвшөөрөв.

         1924  оны  5 дугаар сарын 31-нд  “Зөвлөлт Социалист  Бүгд Найрамдах Холбоот Улс ба Хятадын Бүгд найрамдах улсын хоорондын асуудлыг зохицуулах ерөнхий  зарчмуудын  тухай”  хэлэлцээр  байгуулагдаж,  5-р зүйлд:  “ЗСБНХУ нь  Гадаад Монголыг Дундад улсын  бүрэлдэхүүн  хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрч,  Хятадын бүрэн эрхийг хүндэтгэнэ” гэж заажээ.  Эл заалт 1919 оны Зөвлөлт засгийн газрын тунхаглал, 1921 оны Монгол, Зөвлөлтийн Найрамдлын гэрээнд харшилсан төдийгүй, бодит байдал дээр Хиагтын гэрээнээс ч ухарсан хэрэг болжээ. Үүний хамт зөвлөлтийн цэргийг Монголоос гаргах асуудал ч гэрээнд багтсан байв.

             Монголын тусгаар тогтнолыг үгүйсгэсэн гэрээ батлагдсан нь  Монголын Засгийн газар  эсэргүүцэн удаа дараа мэдэгдэл хийсний дээр нам, төрийн удирдагчид ЗХУ-ын байр суурийн талаар хувааагдан зөрөлдсөн үйл явдал өрнөжээ. Эл нөхцөлд  Монголын удирдагчид Бүгд найрамдах засгийг тунхаглах замаар тусгаар тогтнолоо эрхзүйн хувьд баталгаажуулах бие даасан алхмыг хийв.  БНМАУ байгуулагдсанаар Монгол нь бодит байдал дээр тусгаар орших болсон юм.  (Н.Хишигт)

Балдоо Б., Дамдинсүрэн С., Хайсандай Л., Монголын тусгаар тогтнол ба Орос, Хятадын хүчин зүйл. (Редактор Б.Балдоо).УБ.: “Адмон” хэвлэлийн газар, 1999
Лхамсүрэн Б., Монголын гадаад орчин, тусгаар  тогтнол. (Редактор М.Санждорж). УБ.:1995
Лузянин С.Г.,ХХзууны 20-30-аад оны Орос, Монгол, Хятадын харилцааны түүхээс.  Орчуулсан Л.Бүдсүрэн, УБ.:“Эрүүл энх” хэвлэлийн газар,  1998.

Батбаяр Ц.,Монгол ба  Их гүрнүүд  ХХ зууны эхний хагаст (Хиагтаас Ялта хүртэл: Сталин, Чан Кайши, Монголын тусгаар тогтнол). Хянан тохиолдуулсан: Ч.Дашдаваа. УБ. ”Мөнхийн үсэг” ХХК, 2006
Хятад, Оросын харилцааны түүхэн дэхь Монгол улс (ХХ зуун). (Хятадын түүхчдийн зохиолоос хэсэглэн авсан зүйлийн эмхтгэл). Хятад хэлнээс орчуулсан Г.Гунгаа, Орчуулгын редактор Г.Сүхбаатар, Эмхтгэсэн Ц.Баатар. УБ.: Хэвлэлийн “Цомог” компани, 1995