Түүхэн товчоон: Умард Хүннү

НТ 48 онд Хүннү гүрэн хоёр том хэсэгт хуваагдсаны нэг нь Умард Хүннү.

НТ 48 онд Хүннү гүрэн дотоод самууны улмаас Умард, Өмнөд болж бутарсан. Энэ хэрэгт Би шаньюй голлох үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Тэр өөрийн нөлөөн дор байсан найман аймгийн таван түмэн цэргийн хүчээр өөрийгөө шаньюй хэмээн зарлаж хууль ёсны шаньюйн эсрэг бослого гаргажээ. Ийнхүү Хүннүгийн нэгэн том хэсэг салан өмнө зүгт Хан улсад даган оржээ.

НТ 60-аад оноос Умард Хүннү салан тусгаарлалтын хямралаас аажмаар гарч дотоод байдал нь тогтворжиж ирсний зэрэгцээ гадагшаа хүчтэй бодлого явуулах болжээ. Умард Хятадын хилийн тойргуудыг амжилттай довтлохын зэрэгцээ Өмнөд хүннү нартай холбоо тогтоох оролдлогууд хийгджээ. 70-аад оны Умард Хүннү түүхийн талаар сурвалжийн мэдээ үгүй. Харин 80-аад оноос Умард Хүннүд дахин дотоодын самуун дэгдэж байдал тогтворгүй болсноос зарим овог аймгууд урагш нүүж Өмнөд Хүннүд ирж нэгдэх болсон байна.

Улмаар НТ 85 ба 89 онд Умард Хүннү өөрийн хуучин харъяат болох Сяньби нарт ихэд ялагдаж сулраад байх үед 93 онд өмнө талаас Хан улс ба Өмнөд Хүннү, дорно талаас Сяньби, умард зүгээс Динлиний довтолгоонд дарагдаж төрөө алджээ. Үүний улмаас Умард Хүннүгийн сүүлчийн шаньюй өөрийн албат нарыг авч баруун зүгт дүрвэн нүүж одсон юм. Тэдний зарим хэсэг Дундад Азид Юэбань нэрээр үлдсэн бол дийлэнх олонхи нь Ижил, Урал мөрний сав газарт хүрч, улмаар 370-аад онд Дорнод Европт очиж эзэнт гүрнээ байгуулсан түүхтэй. Мөн Дундад Азийн Цагаан Хүннү нар ямар нэгэн байдлаар Умард Хүннүтэй холбоотой. Хэдийгээр Умард Хүннү улс НТО 93 онд мөхсөн боловч хүннүчүүд урьдын адил одоогийн Монгол улсын нутагт оршин амьдарсаар байсан төдийгүй НТ 155 он хүртэл төр улсаа сэргээн байгуулах оролдлогууд хийсээр байсан болохыг сурвалжийн мэдээнээс үзэж болно. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Гумилев Л.Н. Хунну в Китае. СПб., 1994. 

Крадин Н.Н. Хүннү эзэнт улс. Орос хэлнээс орчуулсан Н.Ганбат. УБ., 2012.     

Монгол улсын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 2004.

Хүннүгийн толь бичиг. Эрхлэн нийтлүүлсэн Ц.Төрбат. УБ., 2011. 

Хүннүгийн түүх соёл. Ред. Ж.Болдбаатар, П.Дэлгэржаргал. УБ., 2011.