Түүхэн товчоон: Алтан улс

Манж-хамниган угсааны зүрчид нарын байгуулсан улс. НТ XII-XIII зууны монголчуудын гол өрсөлдөгч этгээд байжээ.

Зүрчидийн өвгийг мохэ аймаг хэмээн үздэг. Зүрчидийн төрөл ард түмэн бол эвенкичүүд (түнгүс), бас тэдний үр удам нь удэгейчүүд ажээ.  X-XV зуунд зүрчидүүд одоогийн Манжуур, төв ба зүүн хойд Хятад, Хойд Солонгос ба Номхон далайн эрэг хавиар нутаглаж байжээ.

Х зуунд зүрчид угсааны овог аймгууд Ляо улсад эзлэгдэн, түүний харьяат болсон байв. Бохайчуудыг эзлэн авсны дараа хятанчууд 926 онд Бохайн газар нутаг дээр бохайчууд ба зүрчидийн аймгуудыг захирах зорилгоор Дундань буюу Дорнод Хятан гэсэн хараат улсыг байгуулжээ. Уг улсыг Ляо улсын хаан Амбагяны хүү захирч байсан ба бохайчууд ба зүрчидүүд Ляо улсад жилд 150 мянган дуань даавуу болон мориор алба төлөх үүрэгтэй байв.

1113 онд зүрчидийг тэргүүлэх болсон ваньянь овгийн Агуда хятанчуудыг довтолж, дорно хэсэгт хятанчуудын засаг захиргаа, худалдааны чухал төв болсон Нинцзян хотыг эзлэн авчээ. 1114 онд дахин ялалт байгуулж, 1115 онд Агуда (1115-1123) зүрчидийн улс буюу Алтан (Цзинь) улс байгуулснаа зарлан тунхагласан байна. Агуда улсаа “Алтан улс” хэмээн нэрлэх болсны учрыг сурвалжид “Төмөр (Ляо) бол бат бөх ч зэвэрч, үйрч бутардаг. Харин алт бол зэврэхгүй” гэж тэмдэглэсэн байдаг. 1122 онд Хятадын Сүн ба Алтан улсын хооронд Ляо улсын эсрэг холбоо байгуулжээ. 1123 оны дайнд тангудын Баруун Ся улс Ляо улсын талд орсон байдаг. Тангудын морьт цэргүүд зүрчидийн хэд хэдэн жижиг хороо цэргүүдийг бут цохисон боловч шийдвэрлэх тулалдаанд зүрчидүүд тэднийг ялсан байна. Хүч нь суларсан хятанчууд 1125 онд Алтан улсын цэрэгт ялагджээ. Дайны дараа Сүн улс гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй учир Алтан улс ба Сүн улсын хооронд маргаан үүсчээ. 1127 онд Алтан улс Сүн улсыг довтолж, Умард Хятадын Кайфэн хотыг эзлэн авчээ. 1142 он гэхэд зүрчидүүд Умард Хятадыг бүхэлд нь эзлэн авч, Хуайхэ мөрнөөс умард хүртэлх газар нутгийг эрхшээлдээ оруулжээ. 1151 онд Алтан улс нийслэлээ Хуэйнинфү-ээс Жүндү (өнөөгийн Бээжин)-д нүүлгэжээ. Монголын нэгдсэн улс байгуулсны дараа 1211-1216 онд Чингис хаан Алтан улсыг довтолж ялсан байдаг. 1234 онд Өгөдэй хаан Алтан улсыг бутцохисон билээ.  

Х-XI зуунд зүрчидийн эдийн засагт мал аж ахуй, XI зууны сүүлээр газар тариалан үндсэн үүрэгтэй болж иржээ. Зүрчидийн хувьд газар нутгийн онцлогоос хамааран олон аж ахуйг эрхэлж байв. Голын эрэг дагуу амьдардаг овог аймгууд загасны аж ахуй, эрэг хавь болон уулын хөндийгөөр адуун сүрэг болон мал аж ахуй, өмнөд тал газраар амьдрагсад газар тариалангийн аж ахуй эрхэлнэ. Мал аж ахуй ба газар тариалангийн суурин дээр гар урлал үүссэн. 

Зүрчидийн хэл түнгүс-манж хэлний бүлэгт багтана. Зүрчидүүд хятан, уйгур, хятадын бичиг үсгэн дээр тулгуурлан 1119 онд “их бичиг”, 1138 онд “бага бичиг”-ийг зохион хэрэглэжээ.1164 оноос хятадын философийн болон түүхийн хамгийн сайн зохиолуудыг зүрчид хэлээр орчуулах болжээ. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

• Воробьев М.В. Чжурчжэни и государство Цзинь. М., 1975.
• История Золотой империи. Пер. Г.М.Розов, коммент. А.Г.Малявкина. Отв. ред. В.Е.Ларичев. Новосибирск, 1998.