Түүхэн товчоон: Алба тэгшитгэх

Сум эрийн тоо өссөн, хорогдсоныг хянан үзэж, эр хорогдсон аймгаас албыг хасах буюу хөнгөлөх, эр нэмэгдсэн буюу алба ногдоогүй сул эр бүхий аймагт нэмэн оноохыг  алба тэгшитгэх гэдэг байжээ. 

Алба тэгшитгэхдээ дөрвөн аймгийн чуулганы дарга нар Улиастай буюу Хүрээний газар цуглаж, Манжийн сайд амбан, тэдний төлөөний хүмүүсийн хяналтан дор гүйцэтгэдэг байв. Оногдсон албыг хошууд, аймгууд хоорондоо бие бие рүүгээ түлхдэг байсан бөгөөд үүнийг алба түлхэлцэх гэдэг байж.  Харин Манжийн эрхшээлийн сүүл үед Халхын дөрвөн аймгийн чуулганы дарга нар нэгдэж бүгдээр хамтран Манжийн албыг хөнгөтгөх хорогдуулах тухай хамтран бичиглэх явдал дэлгэрчээ.

XIX зууны хоёрдугаар хагасаас Манжийн алба хүндэрч, түүний дээр байгалийн ган зудын аюул нэрвэх болсон нь ард түмний аж байдлыг хүндрүүлж алба тэгшитгэхээр цуглах нь нэмэгджээ. Алба залгуулж чадахгүйд хүрсэн тохиолдолд хошуудыг нэгэн аймгийн доторхи арай байдал хөнгөвтөр хошуудад давхарлан хаалгах ба хөрөнгө чинээгүй болсон ядуу өрхийг хошууны доторхи баян чинээлэг өрхүүдэд зарц болгон өгдөг байжээ. Хэрэв аймаг даяар гачиг тохиолдвол тэр аймгийн гол албыг бусад аймагт хуваан өгч хаалгах зэргээр зохицуулдаг байжээ. Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдийн өр сум ардад давхар дарамт учруулж байв.

Энэхүү алба тэгшитгэх хэмээх нь Манжийн ноёрхол эцэслэснээр төгсгөл болжээ. (С.Цолмон)

Дөрвөн аймгийн алба тэгшитгэсэн данс, Ц. Насанбалжир хэвлэлд бэлтгэжээ, УБ., 1961

Гонгор Д., Халх товчоон, I боть, УБ., 1970 

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Нацагдорж Ш., Монголын феодализмын үндсэн замнал, УБ.,1978

Насанбалжир Ц., Манжийн үеийн албат-сум ард,УБ.,1958

Насанбалжир Ц., Манж Чин улсад Ар Монголоос нийлүүлж байсан алба, (1691-1911), УБ.,1964