Б.Цэндсүрэн: Миний аварсан хүн эх орондоо их үйлс бүтээж, гавьяат нисгэгч болсон гэхээр өөрөөрөө бахархдаг юм

Нисэхийн салбарт Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн хоёр хүний нэг нь Монгол Улсад Р.Батнасан гуай. Тэрээр Ту-154-оор ниссэн анхны монгол нисгэгч бөгөөд Оросоос өөр орон үгүй мэт хаалттай системийн он жилүүдэд олон улсад зорчих агаарын замыг нээсэн гэгддэг. Тэгвэл энэ эрхмийн амийг 52 жилийн өмнө аварсан Иргэний агаарын тээврийн тэргүүний ажилтан Б.Цэндсүрэн гуайг урьж ярилцлаа. Түүнийг 1967-1973 онд Булган аймгийн Сэлэнгэ сумын Ингэт толгойн сангийн аж ахуйн холбооны салбарын эрхлэгчээр ажиллаж байхад тус үйл явдал болсон аж.

-Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат нисгэгч Р.Батнасан гуай олон хүний амийг аварсан холбооны ажилтны тухай Үндэсний шуудан сонинд дурссан байдаг. Тэр чухал хүн нь та. Энэ тухай яриагаа эхлэх үү?

-Энэ бол 1971 оны зуны сүүлчээр болсон явдал. Би холбооны салбарын эрхлэгч, техникч гэсэн ажилтай байлаа. Тэр үед холбоо, шуудан, телефон, радио гээд олон үйлчилгээг иргэдэд хүргэдэг ажилтай. Булган аймгийн төвөөс Сэлэнгэ сумын Ингэт толгойн Сангийн аж ахуйн хооронд Царцаа ногоон \АН-2\ гэгддэг шуудан, хүн тээврийн онгоц явдаг байлаа. Манай холбооны салбарын шуудан хүргэгч Аюуш гуай онгоцонд шуудан өгч, авдаг ч тэр өдөр би авах болсон юм. Учир нь Аюуш гуай дээд хороонд очиж урилга хүргэнгээ морио солиод ирье гээд гарсан. Би ч онгоц ирэх сургаар холбоогоо түгжээд шуудангаа авахаар явлаа.

Шуудангаа аваад зогсож байтал онгоц хөөрч байгаа харагдав. Хэн суусан, ямар хүмүүс явсан талаар огт мэдээгүй. Гэхдээ яагаад ч юм хараад зогсож байтал онгоц газраас хөөрөхдөө далбилзаж, нэг дугуйных нь хэм өөрчлөгдөөд унжчих шиг болов. Хэсэг харж эргэцүүлж зогссоноо “Ер нь нисгэгч нар энэ гэмтлээ мэдэлгүй явчихлаа, дугуй нь хэвдээ байх ёстой доо” хэмээн бодоод шуудангаа хам хум үүрээд л холбоо руу гүйсэн юм даг.

Онгоцны нислэгийн хугацаа хорин хэдхэн минут. Тухайн үеийн холбооны техник хэрэгсэл дандаа хүний гараар дамжиж байж, бие биетэйгээ холбогддог.

Холбооны салбар гэж жижигхэн цагаан байшин монгол цоожтой. Хааяа гацна, өвлийн улиралд бол гар хөлдөөчих гээд онгойхгүй. Гүйж байхдаа цоож онгойхгүй бол яана, онгойсон ч Булган аймгийн холбооны хүн дуугарахгүй бол яах билээ гэж бодогдов. Учир нь хонон өнжин шахам дуугарч, холбоо барихгүй үе зөндөө гардаг юм. Ярианы аппаратаа аваад холбооны хүнийг дуудан баахан эргэлдэв. Ахин дахин “маниулдаж” бараг 10 гаруй минутын турш тэвдсэний эцэст ашгүй холбооны ажилтан “Тойноо байна” гэлээ. Би ч амьсгаадчихсан “За чи миний үгийг сайн сонсоорой. Онгоц гэмтэл авчихсан. Танайд бууна. Нисэхийн холбоо руу бушуу яриул” гэв. Тэрээр миний үгийг сонсоод цааш яриуллаа. Бид чинь бие биеийнхээ дууг андахгүй. Онгоцны буудлаас Лхагважавын дуу гарахаар нь “Онгоц өрөөсөн хаагаа унжуулчихсан байна” гэж л хэлж амжсан. Дугуй нь унжсан, ийм тийм гэж нарийн зүйл хэлж завдсангүй. Лхагважав ч утсаа тавьж “Таминь ээ...” гэх дуу нь надад сонсогдсон.

Ингээд онгоцтой холбогдоход үнэхээр гэмтэл гарсан байж таараад бууж чадахгүй болсон байв. Сүүлд сонсох нь ээ шатахуун түлшээ асгаж, хөнгөрч байж, онгоцоо нам доош буулгасан юм шиг байгаа юм. Онгоц ч хазайж, аваар осолгүй газардсан гэдэг. Нөгөөдөр нь онгоцны дарга Сэнгээ гуай надтай утсаар ярингаа миний нэрийг асууж, “Чи яаж хэлэв ээ. Сандарч буулт хийсэн. Үнэхээр тус боллоо шүү” гэж билээ. Сэнгээ гуайг утсаар ярих үед шугамын сонсгол муудчихаад олон юм ярьж чадаагүй. Би ч юм хэлж зүрхэлсэнгүй. Сэнгээ нисгэгчийг тэр үед онгоцыг морь, мал шиг эдэлдэг чадвартай, зан ааш сайтай хүн гэж олон ярьдаг сан. Харин уг онгоцны хоёрдугаар нисгэгч нь Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат нисгэгч Р.Батнасан байжээ.

-Шуудан хүргэгч Аюуш гэх хүний оронд тэр өдөр та шуудан авахаар явсан нь хувь зохиол гэлтэй?

-Үнэхээр хувь зохиол гэхээр. Аюуш гуай маань онгоцонд явах, шууданг хүргэж, ирсэн илгээмжийг сумын клуб дөхүүлнэ. Тэр өдөр би дээд холбоон дээр сууж, хийх ажилтай байсан юм. Гэтэл Аюуш гуайд ажил гарч оронд нь явсан. Түүний хэлсэн ёсоор шууданг тавьсан газар нь хүрч очоод хэсэг зогсохдоо онгоц нисэхийг харсан хэрэг. Онгоцыг газраас гүйж тасрахыг нь саваагүйтэж харсан юм уу, сонирхож харсан юм уу бүү мэд. Тэр үед дөнгөж 20 гаруй настай байсан тул сайн ажигласан байх. Тухайн үед нисэж яваад дугуйндаа гэмтэл авсан онгоцыг, буулгасан талаар кино, ном зохиолд юу гардаг билээ хэмээх бодол толгойд зурвасхан орж ирсэн удаатай.

-Тухайн онгоцонд хэчнээн хүн байсан юм бэ? Хэрвээ амжиж хэл хүргээгүй бол үнэхээр олон хүний амь нас эрсдэж, таны хувьд насаараа харуусал тээх байж?

-Хэрвээ тухайн үед би хэлээгүй бол шууд осолдох аюултай байсан юм билээ. Дотор нь 14 хүн явсан гэж сүүлд нь Р.Батнасан хэлсэн юм. Тухайн хүмүүст юу болох байсныг үнэхээр хэлж мэдэхгүй юм. Намайг онгоц дугуйгаа буулгаад нисэхийг харчхаад хэлсэнгүй гэж хүмүүс зэмлэх тухай байтугай эх орон, үүрэг хариуцлага гэх зүйлс бодогдоогүй.

Хүмүүст сэрэмжлүүлж, осол эндэгдлийг нь урьдчилаад хэлчихвэл онгоцыг буулгах арга ухаан байдаг л биз гэж санасан хэрэг. Энэ онгоц яаж нисэж, буух нь хөндлөнгийн надад падгүй гэж би сэтгэлгүй хандсан бол хойшид үеийн үед харуусал төрүүлсэн ослыг санах нь ойлгомжтой.

Тэр мөчид олон хүний амь нас, өмч хөрөнгө, сүйрлээс зайлуулагдсаны дотор төр түмэн олныхоо өмнө хөдөлмөр бүтээлээ үнэлүүлсэн нисгэгч хүний амийг аварсан 51 жилийн өмнөх нэг өдрийн 20-иод минутын агшныг дурсан суугаадаа өвгөн би баярладаг юм. Тэр мөчид онгоц буухдаа осолд өртөнө шүү дээ гэж бодож, бөөн аюул боллоо, бушуулаарай, түргэлээрэй гэж хэлж иргэний журамт үүргээ нэр төртэй биелүүлж, чаджээ.

-Та бидэнд хэрхэн холбооны салбарын эрхлэгч болсон тухайгаа ярихгүй юу?

-Би Булган аймгийн Сайхан сумын уугуул. 1963 онд сумынхаа долдугаар ангийг төгсөж, сургууль хуваарилахад Төмөр замын техникумд Иргэний холбооны ангид суралцахаар болсон юм. Дөрвөн жил суралцаад Телефон телеграфын техникч мэргэжил эзэмшиж аймагтаа очсон. Тэнд Ингэт толгойн сангийн аж ахуйн холбооны эрхлэгчээр томилогдож арав гаруй жил ажилласан. Тэр үед бидний өмнө ямар зорилт байна түүнийг л хэрэгжүүлэхийн төлөө ажилладаг сэтгэхүйтэй байлаа. Холбоонд арав гаруй жил зүтгэснийг минь үнэлж Иргэний агаарын тээврийн тэргүүний ажилтан хэмээн шагнасан юм.

-1971 оны үйл явдлын дараагаас нисгэгч Р.Батнасан гуайтай холбоотой байв уу?

-2009 онд Могод сумаас Булган аймаг орж ирэхдээ онгоцны буудалд эрхлэгч хийдэг нутгийн хүн Дашдаваатайгаа таарлаа. Бид хоёр мэнд усаа мэдэлцэж байтал “Биднийг түргэн авхуулсан Батнасан чинь гавьяат нисэгч болсон шүү дээ. Чи түүнтэй холбоо барьж, уулзаач” гэж хэлдэг юм байна. Түргэн авахуулсан гэдэг нь 1971 оны үйл явдал хүмүүсийн сэтгэлд үлдсэний жишээ. Тэгээд 37 жилийн өмнөх үйл явдлыг дурсан бичиж Р.Батнасантай уулзах болов. Ийнхүү хот орох далимаараа Иргэний нисэхийн ерөнхий газраар орж, нөгөө хүнээ сураглаж уулзав. Бараг 40 шахам жилийн дараа учирсан нь энэ. Тэрээр үйлдвэрчний холбооны дарга хийгээд байж байлаа. Намайг сайхан хүлээн авч, бид утсаа солилцов. Ингээд Р.Батнасан минь баярын үеэр мэндчилгээ хүргэж, үргэлж холбоотой байдаг болсон юм.

-Тухайн үед та Сэнгээ нисгэгчийн талархлыг ч бүрэн сонсоогүй бололтой. Одоо цахим хэрэглээ хөгжсөн үед хүний амь нас аварсан иргэн бараг л тэр өдөртөө олны талархлыг хүлээдэг шүү дээ. Гэтэл таны түүх 50 жилийн дараа ийнхүү ил боллоо.

-Дашдаваатай уулзаагүй бол энэ түүхийг би санаж, үр хүүхдүүддээ ч сөхөж хэлэхгүй байх. Аварсан хүмүүсийнхээ нэрийг ч мэдээгүй юм. Хэрвээ Р.Батнасан жирийн иргэн байгаад миний түүхийг танай сонинд дурдаж яриагүй бол би бас ярихгүй болов уу. Тухайн үед манайхан хүнд тусалсан ч нээх тоодоггүй, ажлаа л хийдэг байж. Гавьяа байгуулсан гээд хүнд яриад, шагнал урамшуулал хөөцөлдөөд байсангүй. Ер нь амийг нь аварсан хүн маань эх орондоо хэрэгтэй нэгэн болбол хэн ч өөрөөрөө бахархана биз дээ. Миний аварсан хүн гавьяат нисгэгч болсон гэхээр өөрөө баатар болсон юм шиг сэтгэл төрж байв. Одоо үед осол аваар ихдэж хүний алтан амь олноор эндэгдэх болсон нь хүний төлөөх сэтгэл, сэрэмж хайнга байгаагийнх юм уу. Тэр зун минут бүртэй уралдаж байхад цоож ч гацалгүй, холбооны хүн ч хурдан хариу өгч хугацаа алдаагүй нь онгоцонд зорчиж явсан хүмүүсийн амьд үлдэх хувь заяа гэлтэй. Монгол цоожны өргөс гацчихаараа яадаг билээ, айсан гэж жигтэйхэн.

-Тэгвэл тухайн үеийн хүмүүсийн хүний мөн чанар, сайхан сэтгэлийг одоо үеийнхтэй харьцуулбал хэрхэн өөрчлөгдсөн байна вэ?

-Миний харснаар одоо үед бие биедээ туслах, хэн нэгэндээ хайртай байх талаар их ярих болж. Гэвч үнэн хэрэгтээ байхгүй ээ. Дээр үед замд нэг машин эвдэрчихсэн зогсож байвал таарсан эхний хүн саатсан машиныг хөдөлгөж байж хамт явдаг. Чамд юу дутагдаж байна, хоол унд хэрэгтэй юу гэх мэтээр тусалдаг л байсан. Одоо бол хажуугаар нь тээврийн хэрэгслүүд яваад л өнгөрнө. Хүний хүнлэг сэтгэл өөрчлөгдөх болсон нь цаг үеийн нөхцөл байдалтай ч холбоотой юм уу. Хэлж мэдэхгүй юм. Монголчууд цөөхөн байсан учраас бие биедээ хайртай байж дээ. Сайн санааны үзүүрт шар тос гэдэг сэн.

Ийнхүү “Капитан” гэгдэх Гавьяат нисгэгчийн амийг аварсан иргэнтэй ярилцлаа. Түүнийг Р.Батнасан гуай “Залуудаа орон нутагт АН-2-т явж байхдаа дугуйгүй онгоц амжилттай газардуулж, олон хүний амь аварсан. Онгоц хөөрөхөд дугуй нь салаад уначихсан юм билээ. Түүнийг харсан холбооны ажилтан холбоогоор мэдээ өгсний ачаар дугуйгүй онгоцоо аюул осолгүй буулгасан” хэмээн дурссан буй.