Э.Нямдаваа: Цөмийн аюулгүй ажиллагаа, түүнтэй холбоотой конвенцод нэгдсэн орсон ч нийтэд энэ талаарх мэдээлэл дутуу байна

Монгол Улс 1968 онд Цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх тухай гэрээнд гарын үсэг зурж, 1972 оноос хүчин төгөлдөр мөрдөж эхэлсэн аж. 1985 онд Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай конвенц, 1987 онд Цөмийн ослыг шуурхай мэдээлэх тухай конвенц, Цөмийн осол гарсан буюу цацрагийн аюултай байдал бий болсон тохиолдолд тусламж үзүүлэх тухай конвенц, 2006 онд Цөмийн террорист үйлдлийг хориглох тухай олон улсын конвенцод үүрэг хүлээжээ.

2015 онд УИХ “Монгол Улсын цөмийн зэвсгээс ангид байх статусыг шинэ түвшинд гаргах тухай” 60 дугаар тогтоолын 1 дүгээр хэсгийн 3-т Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай 1994 оны конвенц, Ашигласан түлшний болон цацраг идэвхт хаягдлын менежментийн аюулгүй ажиллагааны тухай 1997 оны конвенц, Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцын 2005 оны нэмэлт, Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколд тус тус нэгдэн орох үүргийг Монгол Улсын Засгийн газарт өгсөн байна.

Тэгвэл Монгол Улс олон улсын гэрээ, конвенцод нэгдэн орохтой холбоотой асуудлаар Монгол Улсын шийдвэр гаргах түвшний албан тушаалтнууд, төрийн байгууллага, иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөллүүд, судлаачдад гэрээ, конвенцуудыг танилцуулах, нэгдэн орохын ач холбогдол, үр нөлөөний талаар нэгдмэл ойлголтыг өгөх зорилгын хүрээнд "Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх баталгаа, цөмийн аюулгүй байдал, аюулгүй ажиллагааны олон улсын эрх зүйн хэрэгсэл" сэдэвт зөвлөгөөн, "Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх баталгаа, цөмийн аюулгүй байдал, аюулгүй ажиллагааны холбогдолтой олон улсын конвенц, протоколд нэгдэн орохыг дэмжих нь" сэдэвт хэлэлцүүлэг болон хоёр талт уулзалтыг зургаадугаар сарын 26-30-ны өдрүүдэд зохион байгуулж байна.

Цөмийн энергийн комиссын ажлын албаны Цөмийн аюулгүй байдлын бодлогын газрын дарга Э.Нямдаваа

-Бид Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай 1994 оны конвенц, Ашигласан түлшний болон цацраг идэвхт хаягдлын менежментийн аюулгүй ажиллагааны тухай 1997 оны конвенц, Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцын 2005 оны нэмэлт, Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколын олон улсын ач холбогдол, конвенцод нэгдсэн орсон ч олон нийтэд энэ талаарх ойлголт мэдээлэл дутуу байсан. Энэхүү зөвлөгөөнийг зохион байгуулснаар Олон улсын атомын энергийн агентлагийн шинжээчид мэдээлэл өгч буй.

Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай конвенцод нэгдэн орсноор хил залгаа оршдог хөрш орнуудын цөмийн технологи, байгууламжуудын талаарх дэлгэрэнгүй тайлан үзэх эрхтэй болно. Манай улсын хил залгаа газар ямар цөмийн байгууламж байгуулагдаж байна вэ гэдэг төлөвлөгөөтэй танилцах боломжтой юм. Тэдгээр тайланг хэлэлцэх хуралд гурван жил тутам оролцож, өөрсдийн санал, шаардлагыг тусгах боломж бүрдэнэ. Мөн Олон улсын атомын энергийн агентлагаас манай улсад цөмийн технологи, ураны үйл ажиллагаа явуулж буй уурхайд шууд хяналт хийж болно.

ШУА-ийн физик технологийн хүрээлэнгийн Их энергийн физикийн лабораторийн эрхлэгч, академич Ц.Баатар "Цөмийн физикийн олон жилийн судалгааны үр дүнд цөмийн задралын процессын үед их хэмжээний энерги ялгардгийг суурь судалгаагаар тогтоосон. Тодруулбал, задралын процесст орж буй зарим массын хэмжээ шууд энерги болж хувирдаг. Үүнийг шинжлэх ухаанд массын гажиг, зөрөө гэх мэтээр янз бүрээр нэрлэдэг. Арван жилийн сурах бичгүүдэд энерги гэдгийг массыг үржих нь гэрлийн хурдны квадрат юм. Тэрхүү бага хэмжээний масс нь маш их хэмжээний энерги болон хувирна. Өөрөөр хэлбэл, усан цахилгаан станцад маш их хэмжээний усыг урсгаж, хүчийг нь ашигладагтай ерөнхийдөө адилхан юм. Гэхдээ үйл явц нь маш өөр.

Ялгарсан энергийг янз бүрийн зорилгоор ашиглаж болно. Хамгийн эхэнд цахилгаан гарган авна. Энэ их нууц бөгөөд хэрэгтэй энергийг хүн төрөлхтний сайн сайхан, энх тайвны төлөө ашиглах хэрэгтэй. Буруугаар ашиглаж болохгүй.

Тийм болохоор цөмийн зэвсэг тал дээр дэлгэрүүлэхгүй, ашиглахгүй гэдэг асуудал үргэлж яригдаж байна" гэсэн юм.

Тус үйл ажиллагаанд Олон улсын атомын энергийн агентлаг (ОУАЭА)-ийн дэд дарга бөгөөд Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх баталгааны газрын дарга Массимо Апаро, Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх баталгааны газрын Үйл ажиллагааны А хэлтэс, Хууль эрх зүйн газар, Цөмийн аюулгүй ажиллагаа, аюулгүй байдлын газрын дарга, мэргэжилтнүүд оролцож байгаа бөгөөд 2023 оны зургаадугаар сарын 26-ны өдөр БШУЯ, ГХЯ, ХЗДХЯ-ны холбогдох газар, хэлтсийн дарга нартай уулзаж, Монгол Улсын үндэсний болон олон улсын хууль эрх зүйн орчин, олон улсын гэрээний хэрэгжилт, нэгдэн орохоор төлөвлөж буй конвенц, тэдгээрийн зорилго, агуулга, үүрэг хариуцлага, ач холбогдлын талаар харилцан санал солилцжээ.